پڕۆفیسۆر موشتاق خان، پڕۆفیسۆری ئابوورییە لە سكووڵی دیراساتی رۆژهەڵات و ئەفریقیا كە سەر بە زانكۆی لەندەنە و ئەم سكووڵە تایبەتمەندە لە بواری زمان و زانستە مرۆییەكان و ئابووری و یاسا و زانستە سیاسییەكان، هەروەها بەڕێوەبەری پڕۆگرامی كۆكردنەوەی بەڵگەی دژ بە گەندەڵییە و یەكێك لە بیریارانی بواری بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵییە و پسپۆڕی بوارەكانی حوكمڕانی و پەرەپێدانی ئابوورییە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكیدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە تەحەددییەكانی هێنانەدیی گەشەی ئابووری لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان و رۆڵی دەوڵەت لە رێگەخۆشكردن و زەمینەسازی بۆ هێنانەئارای ئەم گەشەكردنە و تاوتوێكردنی پرسی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی.

* ئێوە توێژینەوەتان لە بارەی چۆنیەتی بەدیهێنانی گەشەكردنی ئابووری لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا كردووە، ئایا بە شێوەیەكی گشتی چۆن لەم مەسەلەیە دەڕوانن؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر گەورەیە و پێویستی بە شیكردنەوە و لەبەرچاوگرتنی هەلومەرجی ئەو وڵاتەیە كە دەمانەوێت لەبارەیەوە بدوێین، چونكە ئێمە دەزانین ئاستەنگەكان جیاوازن و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە دەگۆڕدرێن و بونیادی سیاسیی هەر وڵاتێكیش تایبەتمەندی و جیاوازیی خۆی هەیە. من توێژینەوەیەكم كردووە لە بارەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و پرسی بەدیهێنانی گەشەكردنی ئابووری و خەڵكانی دیكەش زۆریان لەم بارەیەوە نووسیوە و لەم رووەوە مشتومڕی جۆراوجۆر دەكرێت و تێڕوانین و شیكردنەوەی جیاواز هەن كە هیچ یەكێكیان ناكرێت بە رەهایی وەربگیرێن.
* بەڵام دەبینین هەندێ وڵات سەركەوتوو بوون لە پەرەپێدانی ئابووریی وڵاتەكەیان و هەندێ وڵاتی دیكە دوچاری شكستی گەورە هاتوون، ئێوە چۆن ئەم جیاوازییانە لێكدەدەنەوە؟
- راستە لەم رووەوە مشتومڕێك هەیە لەبارەی ئەوە باشترین رێگا چارە چین، بەڵام هەر وەك ئاماژەم پێكرد، دۆخی هەر وڵاتێك جیاوازە، بۆ نموونە رەوشی هەر یەكە لە وڵاتانی چین و كۆریای باشوور و تایوان و مالیزیا و تایلەند و ئەندەنوسیا لێك جیاوازن، حوكمڕانییەك كە جەخت لەسەر پەرەپێدانی گەشەپێدان بكاتەوە پرس و بابەتێكی ئاڵۆزە، من لەو توێژینەوەیەدا ئاماژە بەوە دەكەم، هەندێ كێشەی دیاریكراو هەن كە دەبێت دەوڵەت كار لەسەر چارەسەركردنیان بكات و بوونی توانای چارەسەركردنی كێشەكان لەلایەن دەوڵەتەوە دەبێتە هۆی ئەوەی بتوانین بڵێین حوكمڕانییەك لەئارادایە كە جەخت لەسەر پەرەپێدان و گەشەپێدان دەكاتەوە.
* دیارە ئێوە باس لە جۆرە حوكمڕانییەكی دیاریكراو دەكەن، كە پەیوەست بێت بە بوونی توانایەكی دیاریكراوی دەوڵەت بۆ چارەسەركردنی هەندێ كێشەی دیاریكراو، ئایا ئەمە جیاوازە لە چەمكی حوكمڕانیی باش؟
- ئەم چەمكە جیاوازە لە چەمكی حوكمڕانیی باش، مشتومڕەكە ئەوەیە كە حوكمڕانیی باش لە دەرئەنجامی پەرەپێدانی سەركەوتوو دروست دەبێت، واتە زۆر زەحمەتە بتوانیت برەو بە حوكمڕانیی باش بدەیت، كاتێك ئاستی پەرەپێدان لە وڵاتەكەدا لاواز بێت. لە كاتێكدا ئەوەی من ئاماژەی پێ دەكەم، پەیوەستە بە چارەسەركردنی لایەنێكی دیاریكراوەوە، یان هەندێ كێشەی دیاریكراوەوە لەلایەن دەوڵەتەوە.
* دەكرێت روونكردنەوەی زیاتر لەسەر ئەم پرسە بدەیت؟
- من پێم وایە ئەم پرسە گرێ دراوە بە كەرت، یان بوارێكی دیاریكراوەوە، واتە دەبێت جەخت لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانی كەرتێكی دیاركراو بكرێتەوە. بۆ نموونە كەرتی كارەبا، یان كەرتی تەندروستی، یان بواری پەرەپێدانی كەفائەت و كارامەییەكان و.. دەكرێت بڵێین لە هەر كەرتێكدا كێشەی گەندەڵی هەیە، كە هەندێكیان قابیلی ئەوەن چارەسەر بكرێن و لە دەرئەنجامدا برەو بە پەرەپێدان بدرێت. بەڵام پێم وانییە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان یان وڵاتە هەژارەكاندا ستراتیژیەتێكی گشتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە ئارادا بێت. لە دەرئەنجامدا دەكرێت بڵێین زەحمەتە بتوانین وڵاتێكی تازەگەشەكردوو دەستنیشان بكەین كە توانیبێتی بە بەردەوامی گەندەڵی لە سەرجەم سێكتەرەكاندا سنووردار بكات، واتە رەنگە بتوانن بۆ شەش مانگ، یان دوو ساڵ ئەم كارە بكەن، بەڵام دواتر رەوشەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت، كەواتە رێگای بەرەوپێشچوون بریتییە لە جەختكردنەوە و كاركردن لەسەر سێكتەرێكی دیاریكراو، بۆ نموونە كار بكەیت لەسەر ئەوەی گەندەڵی لە بواری پەروەردەدا چارەسەر بكەیت، یان لە بواری تەندروستی، یان بواری ئەنجامدانی گرێبەستەكانی بواری كارەبا، واتە ئەمە كارێكی مومكینە و باسكردن لە بوونی ستراتیژیەتێكی گشتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی كارێكی كردەنی نییە.
* پێشتر ئاماژەت بەوە كرد كە پێویستە دەوڵەت توانای چارەسەركردنی كۆمەڵێكی كێشەی دیاریكراوی هەبێت، بەڵام ئایا پێت وانییە هەندێ جار دەستێوەردانی حكومەت كێشەی دیكە بە دوای خۆیدا دەهێنێت؟
- بەڵێ، بە دڵنیاییەوە ئەمە ئەگەرێكە، بەڵام من لێرەدا باسی دەستێوەردانێكی قورسی دەوڵەت ناكەم، من باس لەوە دەكەم كە حكومەت توانای ئەوەی هەیە چ كارێك بە باشی ئەنجام بدات، كە ئەمەش بەندە بە رێككەوتنە سیاسییەكانەوە و پەیوەستە بە چۆنیەتی دابەشكردنی دەسەڵاتەوە لەو كۆمەڵگەیەدا، كەواتە ئەوەی دەوڵەت كردی لە كۆریای باشووردا و كاریگەر بوو، بۆی هەیە دەرئەنجامێكی كارەساتباری لێ بكەوێتەوە لە كوردستان، یان هیندستان، یان بەنگلادیش، لەبەر ئەوەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەم وڵاتانەدا جیاوازن. پرسیار ئەوەیە: ئایا چ دامەزراوەیەك بەهێزە لە وڵاتەكەدا؟ چونكە ئەمە هۆكاری یەكلاكەرەوەیە بۆ سەركەوتن، یان شكستی ستراتیژیەتەكەیە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر دەوڵەت توانای ئەوەی نەبوو، هەندێ كێشەی دیاریكراو چارەسەر بكات، ئەوا ناكرێت پەرەپێدان لە وڵاتەكەدا بەدی بێت و رووبدات. واتە ناكرێت بڵێین با ئێمە خۆمان لە دەوڵەت رزگار بكەین، یان جڵەوەكە بدەینە دەست بازاڕ، چونكە ئەمەش پشێوی بە دوای خۆیدا دەهێنێت و سەركەوتوو نابێت.
* ئێوە توێژینەوەتان كردووە لە بارەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە وڵاتی بەنگلادیش و هیندستان، بە تێڕوانینی ئێوە تا چ راددەیەك ئەم دوو وڵاتە لە هەوڵەكانیاندا سەركەوتوو بوون؟
- لە راستیدا ئەمە بەندە بەوەی كە چۆن پێناسەی گەندەڵی دەكرێت و ئایا دەتەوێت لە چ چوارچێوەیەكی زەمەنیدا كارەكانت بە ئەنجام بگەیەنیت. ئەگەر لە وڵاتی هیندستان بڕوانیت، ئەوا لە ئێستادا ئەم وڵاتە توانیویەتی هەندێ جۆری گەندەڵی سنووردار بكات، بەڵام لە هەمان كاتدا جۆری دیكەی گەندەڵی زیادیان كردووە. پێم وایە لەم رووەوە پرسیارە راستەقینەكە ئەوەیە ئایا هیندستان توانیویەتی كێشەی گەندەڵی لە بواری وەبەرهێناندا چارەسەر بكات؟ ئەوا بەڵگەیەكی زۆر نییە لەم رووەوە، بۆ نموونە لە ئێستادا داكشانی ئابووری روودەدات و ئاستی وەبەرهێنان لە هەڵكشاندا نییە، كەواتە دەتوانین بڵێین نەتوانراوە بە شێوەیەكی كارا كۆت و بەندەكانی بەردەم گەشەی ئابووری چارەسەر بكرێن. لەگەڵ ئەوەشدا مشتومڕ هەیە لەم بارەیەوە و هەندێ لە ئابووریناسە هیندییەكان پێیان وایە ئابووریی وڵاتەكە ئەدایەكی زۆر باشی هەیە، بەڵام بۆچوونی من ئەوەیە كە ئەدایەكی باشی نییە. بەڵام رەوشی وڵاتی بەنگلادیش جیاوازە و بەنگلادیش بە چەشنی هیندستان هەوڵی نەخستۆتەگەڕ بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، بەڵام رێژەی گەشەی ئابووریی بەنگلادیش بەرزە و لە ئێستادا لە سەتا 8ـە، هەرچەندە ئەمەش پەیوەندی نییە بە بونیادی حوكمڕانیی ئەو وڵاتەوە، بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە كە خۆشبەخت بووە، چونكە لە ئێستادا بەهۆی شەڕی بازرگانیی بەڕێز ترەمپ لەگەڵ چین، بەشێكی زۆری پیشەسازیی چنینی چین بۆ بەنگلادیش گوازراوەتەوە. كەواتە بەنگلادیش بە چەشنی ڤێتنام سوودمەند بووە لە شەڕی بازرگانی. لەگەڵ ئەوانەشدا كێشە و پرسیاری جددی هەیە لە بارەی حوكمڕانیی بەنگلادیشەوە، بە هەمان شێوە لە هیندستانیش، كەواتە ئەمانە بابەتی ئاڵۆزن، كە دەبینین لە هەندێ بواردا سەركەوتن بەدیهاتووە و هەندێ بواری دیكەش نەتوانراوە سەركەوتن بەدی بێت.
* ئەگەر بە شێوەیەكی دیاریكراو قسە لەبارەی هیندستانەوە بكەین، ئایا پێت وایە گەورەترین ئاستەنگی بەردەم هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەو وڵاتەدا چین؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەو رژێمەی لە هیندستاندا دەسەڵاتدارە، دەكرێت بە دیموكراسیەتێكی خۆسەپێن ناوزەدی بكەین، كە رژێمێكی ئایینی هیندۆسییە و شێوازی كاركردنی نائاسوودەیی دروست كردووە لە نێو موسڵمان و كەمینەكانی دیكەدا، ئەمە وێنە گەورەكەیە، لە نێو ئەو دۆخەشدا سەركردەیەكی بەهێزت هەیە كە دەیەوێت ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی جێبەجێ بكات، لە دەرئەنجامدا هەندێ گەندەڵیی بچووك لە هیندستاندا كەم بوونەتەوە، لەبەر ئەوە دەسەڵاتی دەوڵەتی بۆ فشاركردن بەكارهێناوە لە هەندێ بواردا. لە هەمان كاتدا بوونی رایەڵی سیاسی لە نێوان حزبی حوكمڕان و هەندێ بزنێسی گەورەدا بوونەتە جێی گومانی خەڵكانێكی زۆر و باس لەوە دەكرێت كە بزنسە گەورەكان پەیوەستن بە لایەنی حوكمڕانەوە، كە ئەم چەشنە گەندەڵییە نوێیە لەم وڵاتەدا، واتە جۆرێك لە دەست تێكەڵكردنی نێوان هەندێ لە نوخبە بزنێسكارەكەی وڵات و حزبی حوكمڕان و حكومەت و بزنێس لەم وڵاتەدا، كە ئەمەش بە زیانی ئابووریی وڵاتەكە شكاوەتەوە، چونكە ئەو كەسانەی پەیوەندییەكی باشیان نییە لەگەڵ سیاسەتمەداراندا دوچاری دژواری بوونەتەوە لەبەدەستهێنانی گرێبەست، یان دەستڕاگەیشتن بە بازاڕدا. لەبەر ئەوە ئێستا بزنێسە بچووك و مامناوەندییەكانی هیندستان دوچاری كێشەیەكی زۆر بوونەتەوە. كەواتە بە شێوەیەكی گشتی ئەو ستراتیژیەتە ئابوورییەی هیندستان پەیڕەوی لێ دەكات، ناهاوسەنگە، واتە راستە گەندەڵی كەم دەكاتەوە، بەڵام لەسەر ئاستی ستراتیژی ناهاوسەنگە و دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە كۆمپانیا بچووكەكان و لە هەمان كاتدا زیانی بە چینی هەژاران گەیاندووە و دابەشكردنی داهاتیش بە شێوەیەكی نایەكسان دەكرێت. كەواتە وێنەكە ئاڵۆزە و ئەوانەی تەنیا لە گەندەڵی دەڕوانن، پێیان وایە گەندەڵی كەم بۆتەوە و ئەوانەی لە گەشەی ئابووری لەسەر ئاستە گشتییەكەی دەڕوانن- ئەوانەی لە پەیوەندیی نێوان موسڵمان و هیندۆسەكان و پەیوەندیی نێوان كەمینە و زۆرینە دەڕوانن- پێیان وایە هیندستان هەنگاو بۆ دواوە هەڵدەگرێت. كەواتە كاتێك باسی حوكمڕانی دەكرێت، ئەوا ئەمە چەندین لایەن لەخۆ دەگرێت، حوكمڕانی تەنیا پەیوەست نییە بە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵییەوە، بەڵكو دەبێت لە هەموو جۆرە گەندەڵییەك بڕوانیت و دەبێت لە گەشەكردنی ئابووری لەسەر ئاستە بەرفراوانەكەی و لە هەمان كاتدا لە دۆخە سیاسییەكە بڕوانیت، خۆ ئەگەر هەموو ئەمانە لەبەرچاو بگرین لە هیندستاندا، ئەوا پێم وانییە هیندستان بە ئاراستەی راست و دروست هەنگاوی هەڵگرتبێت.