چارلس نیوكیاكو پڕۆفیسۆرە لە بەشی كارگێڕیی گشتی لە زانكۆی ڤێریتاس لە ئەبوجا لە وڵاتی نەیجیریا، تایبەتمەندە لە بواری پەرەپێدانی كارگێڕیی گشتی و سیاسەتی گشتی. لەبارەی وڵاتی نەیجیریاوە خاوەنی چەندین توێژینەوەیە، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە چۆنێتی هێنانەئارای حوكمڕانیی باش و دەستەبەركردنی سەروەری و چەسپاندنی دیموكراسی لەو وڵاتەدا، كە توێژینەوەیەكیدا بە ناوی «سەروەریی یاسا و دیموكراسی و حوكمڕانیی باش لە نەیجیریا»، مشتومڕی ئەوە دەكات كە پەیوەندیی نێوان سەروەریی یاسا و دیموكراسی و حوكمڕانیی باش لە نێو كۆمەڵگەدا، بە شێوەیەكی توند و ئۆرگانی پێكەوە گرێ دراون و لێكدابڕین و لێكجاكردنەوە هەڵناگرن و بە چەشنێك رایەڵەكانیان پێكەوە پەیوەستن، كە هیچیان ناتوانن بە بێ رەهەندەكانی ئەوی دیكە بەردەوام بن و درێژە بكێشن و تەنانەت ئەم سێ رەهەندە بەو شێوەیە وەسف دەكات و دەخاتەڕوو، كە لێكچوواندنیان بۆ دەكات لەگەڵ رێگا و ئۆتۆمۆبێل و سووتەمەنیدا، كە سەروەریی یاسا بریتییە لە رێگاكە و دیموكراسی ئۆتۆمبێڵەكەیە و حوكمڕانیی باش رۆڵی سووتەمەنییەكە دەبینێت. شرۆڤەكردنی زیاتری ئەم پرسانە و تیشك خستنە سەر دۆخ و رەوشی وڵاتی نەیجیریا لە رووی هەوڵەكانی هێنانەدی حوكمڕانیی باش و هەنگاو و رێكارەكانی دەستەبەركردنی ئەم چەشنە حوكمڕانییە و پرسی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و رێوشوێنەكانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەو وڵاتەدا، بوونە چەند تەوەرێكی گفتوگۆی گوڵان لەگەڵ پڕۆفیسۆر چارلس نیوكیاكودا، بەتایبەتی كە ئاشكرایە وڵاتی نەیجیریا لە رووی سەرچاوە سرووشتییەكانەوە وڵاتێكی زۆر دەوڵەمەندە، بەڵام لە هەمان كاتدا وڵاتێكە گرفتارە بە دەست كێشەكانی پەیوەست بە دەستەبەركردنی خزمەتگوزاریی گشتی و كێشەی ئەمنی و لە سەرووی هەمووشیانەوە گەندەڵی، لەم گفتوگۆیەدا ئەو پرسانە تاوتوێ كراون.

* تێگەیشتن و تێڕوانینی جیاواز هەیە بۆ چۆنێتی هێنانەدی حوكمڕانیی باش لە هەر وڵاتێكدا، بە رەچاوكردنی تایبەتمەندی و رەوشی جیاوازی هەر كۆمەڵگەیەك، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باس لەوە دەكرێت كە خودی حوكمڕانی بەلای كەمەوە لەسەر ئاستی تیۆری چەند خەسڵەت و رواڵەتێكی هاوبەش لەخۆدەگرێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە تێڕوانینی ئێوەدا توخمە بنەڕەتییەكانی حوكمڕانیی باش چییە؟
- بە تێڕوانینی من حوكمڕانیی باش چەند توخم و لایەنێكی سەرەكی لەخۆدەگرێت، كە دەتوانین بەم شێوەیە ئاماژەیان پێ بكەین: حوكمڕانیی باش لە بەرجەستەبوونی بەرپرسیارێتیدا بەدی دێت و لە دەستەبەركردنی شەفافییەتدا رەنگ دەداتەوە، ئەوەی پەیوەندی بە بەرپرسیارێتییەوە هەبێت، ئەوا ئەمە بە مانای ئەوە دێت كە پێویستە سەرجەم بەرپرس و كاربەدەستان بەرپرسیارێتی ئەو كارانەی ئەنجامیان دەدەن و ئەو بڕیارانەی دەریان دەكەن، لە ئەستۆ بگرن، هەروەها دەبێت پاساوێكی یاسایی بۆ هەر كارێك هەبێت، كە ئەنجامی دەدەن. هەروەها دەبێت بە روونی ئەوە بخەنەڕوو كە چۆن داهاتی دەوڵەتیان خەرج كردووە، واتە لەم رووەوە دەبێت رێكاری راست و دروست پیادە و پەیڕەو بكرێن. لێرەدا مەسەلەكە پەیوەستە بە شەرعییەت و چاودێریكردنی دەسەڵاتەوە، واتە ئەگەر بەرپرسەكان لە رێی هەڵبژاردنەوە دەسەڵات بگرنەدەست، ئەوا دەبێت وردەكاریی كارەكانیان لە حكومەتدا بە شەفافی بخەنەڕوو، واتە ئەوە بخەنەڕوو كە چۆن كاروبارەكانیان رایی كردووە و چۆن سەرچاوە و داهاتەكانی حكومەتیان بۆ راپەڕاندنی ئەركەكانیان خەرج كردووە و بەكاریان هێناوە. ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی شەفافییەتەوە، ئەوا دەبێت لە میانەی جێبەجێكردنی كارەكاندا روونی و بابەتیبوون هەبێت، مەبەستەكە ئەوەیە رێوشوێنی یاسایی و دروست بگیرێتەبەر بۆ ئەنجامدانی ئەرك و بەرپرسیارێتییەكان، لێرەدا مەبەستەكە ئەوەیە خەڵك ئاگادار بێت كە بەرپرسەكە چی دەكات و چۆن كاروبارەكانی بەڕێوە دەبات، كەواتە وەك بەرپرس و كاربەدەست دەبێت تەواوی كاروبارەكانت بە روونی و بە ئاشكرایی ئەنجام بدەیت و نابێت ئەجێندای شاردراوە و نهێنیت هەبێت. كەواتە لەم روانگەیەوە دەكرێت بڵێین ئەمانە خەسڵەت و رواڵەتی سەرەكیی حوكمڕانیی باشن.
* زۆرجار مشتومڕی ئەوە دەكرێت كە ئایا تەنیا لە سایەی دیموكراتیدا دەكرێت هەنگاو هەڵبگیرێت بۆ هێنانەدی حوكمڕانیی باش، یان رێكارەكانی پەرەپێدان و چەسپاندنی حوكمڕانیی باش بە سرووشتی سیستمە سیاسییەكەوە پەیوەست نییە و دەكرێت لە سایەی دەسەڵاتێكی تاكڕەویشدا خەسڵەتەكانی ئەم چەشنە حوكمڕانییەتە بەدی بهێندرێت، تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- ئێمە دەتوانین حوكمڕانیی باش بە نیشانە و خەسڵەتی دیموكراسی لێك بدەینەوە، كە لە دیموكراسیدا حكومەت لە رێی هەڵبژاردن و دەنگدانەوە دەسەڵات دەگرێتەدەست، ئەمەش بەرپرسیارێتیی كاربەدەستەكان دەستەبەر دەكات، بۆ ئەوەی هۆكار و پاساوی كار و كردەوە و سیاسەت و بەرنامەكانیان بخەنەڕوو و بەرپرسیارێتییەكانی هەڵبگرن. كە لێرەدا دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە بە هیچ شێوەیەك نابێت ئەو بەرپرسانە داهات و سەرچاوەی گشتی و كۆمەكی دەرەكی بۆ بەكارهێنانی تایبەتی و شەخسی خۆیان بەكار بهێنن و دەبێت چۆنیەتی خەرجكردنی هەر پارە و داهاتێكی حكومەت روون بكەنەوەو بیخەنەڕوو، كەواتە نابێت بەرپرسان كاروبارەكان بە شێوەیەك رایی بكەن كە گومانیان لەبارەوە دروست بێت، دەبێت ئەوەندەی دەكرێت بابەتییانە و راستگۆیانە و بە دڵسۆزی بەرپرسیارێتییەكانی سەر شانیان ئەدا بكەن.
* ئێوە باسی دەستەبەركردنی شەفافییەت و بەرپرسیارێتیتان كرد، وەك پێكهاتەیەكی بنەڕەتی لە پرۆسەی هێنانەئارا و پەرەپێدان و درێژەپێدانی حوكمڕانیی باش، ئایا پێت وانییە ئەم مەسەلەیە بە تەواوی گرێ دراوە بە دەستەبەركردنی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەرییەوە؟ واتە ئەگەر نەتوانرێت گەرەنتی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری بكرێت، ئایا چۆن دەتواندرێت ئەم بەرپرسیارێتییە دەستەبەر بكرێت؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی سەروەریی یاساوە، ئەوا سەروەریی یاسا گریمانەی ئەوە لەخۆ دەگرێت، كە یاساكان روون و پێشبینیكراون، دواتر ئەگەر باسی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری بكەین، ئەوا ئەمە پرسێكە گرێ دراوە بەوەی كە دەبێت هەر سێ دەسەڵاتەكە (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) بە شێوەیەكی كارا ئەركەكانی خۆیان ئەنجام بدەن، بە بێ ئەوەی هیچ كامیان لەلایەن دەسەڵاتێكی دیكەوە كۆنتڕۆڵ كرابن. بە واتایەكی دیكە دەبێت بەرپرسانی دەسەڵاتی دادوەری بە شێوەیەكی سەربەخۆ ئەرك و بەرپرسیارێتیەكانی خۆیان ئەدا بكەن، بە بێ ئەوەی فەرمان لە دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە وەربگرن، یان بە بێ ئەوەی لەلایەن دەسەڵاتی یاسادانانەوە دەستێوەردان لە كاروبارەكانیاندا بكرێت، كە ئەمە بۆ هەردوو دەسەڵاتەكەی دیكەش راستە. كەواتە دەبێت پرەنسیپی لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان پیادە بكرێت، هەر كاتێكیش پرەنسیپی لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هەبوو، ئەوا هیچ دەسەڵاتێك ناتوانێت زیاد لە پێویست كاریگەریی بەسەر بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی دەسەڵاتەكانی دیكەوە هەبێت. بەم شێوەیە هەر سێ دەسەڵاتەكە دەتوانن بە شێوەیەكی سەربەخۆ بەرپرسیارێتییەكانی خۆیان ئەدا بكەن، كاتێك ئەمە گرێ دەدەینەوە بە رەوشی نەیجیریاوە، ئەوا دەبینین دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە نەیجیریا دەسەڵاتەكانی دیكەی لاواز كردووە، دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتی جێبەجێكردن، بە چەشنێكن كە لە ئێستادا پەرلەمانی وڵاتەكە ناتوانێت بە شێوەیەكی سەربەخۆ ئەركەكانی ئەدا بكات، لە هەمان كاتدا دەسەڵاتی دادوەرییش بە چەشنێك كەوتۆتە ژێر كاریگەریی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە، كە دادپەروەری وەك كاڵایەكی لێهاتووە و دەتوانرێت بكڕدرێت، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە دەسەڵاتی دادوەری بە تەواوەتی لاواز كراوە، تەنانەت ئێمە بینیمان كاتێك دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەوڵی لادانی دوو دادوەری دا، ئەنجومەنی دادوەری هیچ كاردانەوە و هەڵوێستێكی نەبوو و دواتر كە دادوەری نوێش دامەزرێندران، رێكارە پێویستەكان نەگیرانەبەر. لەبەر ئەوە لە ئێستادا ناتوانین بڵێین دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆیە و بگرە بۆتە باڵێكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و بۆتە چەكێك و ئامرازێك بە دەستی بەرپرسانی حكومەتەوە.
* بەڵام ئێمە دەزانین كە وڵاتی نەیجیریا رووبەڕووی كێشەیەكی جددی و مەترسیدار بۆتەوە، كە ئەویش كێشەی گەندەڵییە كە بۆتە هۆی بەهەدەردانی داهاتێكی زۆری وڵاتەكە، بەتایبەتی داهاتی سەرچاوە سرووشتییەكان، پرسیارەكە ئەوەیە كە ئەگەر بێت و ئەمە حاڵی دەسەڵاتی دادوەری بێت، كە ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن، ئایا چۆن دەكرێت كار بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بكرێت و بەرپرسە گەندەڵەكانیش رووبەڕووی یاسا بكرێنەوە؟
- بەداخەوە ئەوەی ئێستا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە پرسی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و دادگاییكردنی بەرپرسە گەندەڵەكان بۆتە ئامرازێك بە دەستی دەسەڵاتەوە بۆ لێدان لە نەیار و ركابەرە سیاسییەكانی. هەروەها حاڵەتێكی دیكە كە بەدی دەكرێت ئەوەیە كە هەندێ جار ئەو بەرپرسانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن لە كەیسی گەندەڵییەوە بە بڕی ملیاران نایرا (دراوی نەیجیری) تێوەگلاون، هەندێكیان دوای دەست لەكاركێشانەوەیان كەیسەكانیان دادەخرێن و هەندێكیان لە پۆست و بەرپرسیارێتییەكانیان دوور دەخرێنەوە، بەڵام دواتر پۆست و بەرپرسیارێتیی دیكە وەردەگرن. كەواتە ئەگەر مەسەلەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا مەسەلەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بە شێوەیەكی هەڕەمەكی جێبەجێ دەكرێت و ئەم پرسە بۆتە ئامرازێكی سیاسی بەدەست حكومەتەوە. هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن كە چیدی دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ نییە و دادوەرەكانیش سەربەخۆ نین.