كێشەی نیشتەجێ بوون لە كوردستان قسە و باسی زۆر هەڵدەگرێت، وەك ئەوەی تا چەند ئەمە كێشەیەكی جددییە و تا چ راددەیەك هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم بەم ئاراستەیەدا بوونەتە هۆی كەمكردنەوەی كێشەكان و، ئایا چۆن دەكرێت ئەم هەوڵانە باشتر بكرێن و هەماهەنگی و هاوكاریی زیاتر لەنێوان لایەنە پەیوەندیدارەكاندا چۆنە و تا چەند پێویستە پەرە بەم هەماهەنگییە بدرێت. ئەمانە بوونە تەوەری ئەم دیدارە لەگەڵ ئاگرین عەبدوڵا بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

پرۆژەی گوندی هاوچەرخمان هەیە كە دەبێتە هۆی ئەوەی خزمەتگوزارییەكان ئاسانتر بە گوندەكان بگات


* وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە بە ئامانجی ئاوەدانكردنەوەی كوردستان و دووبارە نیشتەجێكردنەوەی هاووڵاتیانی ناوچە كاولكراوەكانی كوردستان، سیاسەت و پلانی ستراتیژی بۆ نیشتەجێكردن هەبووە، ئایا لەم روانگەیەوە سیاسەت و ستراتیژیی ئێستاتان بۆ نیشتەجێكردن لە كوردستاندا چییە؟
- لە دوای راپەڕینە مەزنەكەی ساڵی 1991 و دروستبوونی ئیدارەی هەرێمی كوردستان لەساڵی 1992ـەوە، لە هەرێمی كوردستان پرۆسەی نیشتەجێكردن بەچەند قۆناغێكدا تێپەڕی، قۆناغی یەكەمیان ئاوەدانكردنەوەی گوندە وێرانكراوەكان بوو، هەم خەڵك لە رێگای خۆیەوە و هەم لە رێگای رێكخراوە خێرخوازەكانەوە كە هاتن یارمەتیی هەرێمی كوردستان بدەن لە ئاوەدانكردنەوە، بەو شێوەیە ئەو شار و شارۆچكە و گوندانەی وێرانكرابوون، دروستكرانەوە. قۆناغی دووەم لە ئەنجامی بڕیاری 986ـەوە هاتە ئاراوە، كە بڕیاری نەوت بەرامبەر بە خۆراك بوو، لەم قۆناغەدا حكومەتی كوردستان رۆلی راوێژكاری و سەرپەرشتیكردن و پلاندانانی دەبینی و بودجە و پارەكەش لە رێگای بڕیاری 986ـەوە خەرج دەكرا، كە لەم قۆناغەدا خانوو و یەكەی نیشتەجێكردن بۆ خەڵكی كەمدەرامەت و چەند چینێكی جیاواز دروستكرا، جگە لەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر بودجەی خۆی لە رێگای وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن كە ئەو كات دوو وەزارەتی جیاواز بوون، لە پاش گەڕانەوەیان بۆ هەرێمی كوردستان خانوو بۆ ئاوارە و پەناهەندەكان و ئەوانەی بەهۆی شۆڕشی رزگاریخوازی كوردستان چووبوونە ئێران و توركیا دروستكرد، هەروەها خانوویان بۆ هێزی پێشمەرگە و خانەوادەی شەهیدان ئەوانەی كە خۆیان بەخت كردبوو بۆ كوردستان دروستكرد. قۆناغی سێیەمی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن لە هەرێمی كوردستان دوای لەناوچوونی رژێمی بەعس بوو، بەتایبەتی لەساڵی 2005 دەستی پێكرد، كە لەو كاتەدا بڕی بودجە زیاتر بوو، بەم هۆیەوە شوقە و یەكەی نیشتەجێبوون بۆ چەند چینێك لە شار و شارۆچەكەكانی هەرێمی كوردستان دروستكرا، هاوكات لەم قۆناغەدا واتە لەقۆناغی سێیەمدا وەبەرهێن هاتە ناو پڕۆژەكانی نیشتەجێكردن، كە بەشێوەیەكی زۆر بەرفرەوانتر لە هەر سێ شار و هەر دوو ئیدارەكەش بەشێوەیەكی بەرفرەوان لەلایەن وەبەرهێنانەوە چ شوققە چ خانوو دروستكرا، هەروەها لە سەرەتای كار و پڕۆژەكانی وەبەرهێنانەوە، بەتایبەتی ئەو پرۆژانەی كە راستەوخۆ لەلایەن دەستەی وەبەرهێنانەوە دەكرا، سیستەمی قەرز بۆ گەنجان پیادە كرا، كە بە پێی ئەو سیستەمە نیوەی پارەی شوققە، یان خانووەكان حكومەتی هەرێم دەیدا. قۆناغی چوارەم لە ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن بە یاسای نیشتەجێكردن لەلایەن حكومەتی كوردستانەوە دەستیپێكرد، بەناوی یاسای سندوقی نیشتەجێكردن ژمارە (7)ی ساڵی (2008) كە بە ژمارە (16)ی ساڵی (2011) هەموار كرایەوە و لەژێر ئەحكامەكانی ئەو یاسایەدا وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن سەرپەرشتیی دروستكردنی یەكەی نیشتەجێكردن دەكات، بۆ چینی كەمدەرامەت و فەرمانبەرانی ناو دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە لە هیچ ئیمتیازێكی نیشتەجێبوون و پێشینەی خانووبەرە سوودمەند نەبوون و هیچ خانوو و موڵكێكیان بەناو نییە، ئەم سیستەمەش لە ساڵی 2012 دەستی پێكرد، بەڵام بەداخەوە قەیرانی دارایی بەسەردا هات، كە نەتوانرا هەموو ئەو پڕۆژە نیشتەجێبوونانە تەواو بكرێن، لەلایەكی دیكەوە لە ئێستادا دەتوانین بڵێین نیشتەجێكردن 80%ی ئەوی خەڵك دەیبیستێت لەلایەن وەبەرهێنانەوە ئەنجامدراوە و 20% و كەمتری لەلایەن وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنەوە دەكرێت، كە ئێستا (9430) یەكەی نیشتەجێكردن لە سەرتاسەری هەرێمی كوردستان لە ژێر ئەنجامداندایە، ئەگەرچی زۆربەی زۆری لەبەر قەیرانی دارایی وەستاوە، ئومێدمان وایە لەگەڵ باشبوونی باری دارایی هەرێمی كوردستان لەم كابینەیەدا ئەم پڕۆژانە بكەونەوە كار و تەواو بكرێن. هەروەها سەبارەت بە سیاسەتی نیشتەجێكردنیش ئێمە وەكو وەزارەتی ئاوەدانكردنە و نیشتەجێكردن زۆر تێبینیمان لەسەر سیاسەتی نیشتەجێكردن لە هەرێمی كوردستان هەیە، هەر بۆیە لەم كابینەیدا وەزیری ئاوەدانكردنە و نیشتەجێكردن راپۆرتێك، یان پڕۆژەیەكی لەبەردەستە، كە بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بیخاتەڕوو، تێیدا هاتووە كە دەبێت سیاسەتی نیشتەجێكردن بە تەنیا لە لایەن وەزارەتی ئاوەدانكردنە و نیشتەجێكردنەوە جێبەجێ بكرێت، بەو پێیەی ئەم وەزارەتە ناوی وەزارەتی ئاوەدانكردنە و نیشتەجێكردنە بە واتەی ئەوە كە ئێمە دەبێت داڕێژەری سیاسەتی نیشتەجێكردن بین، بۆ ئەوەی بزانین ساڵانە چەند یەكەی نیشتەجێكردن دروست دەكەین و بۆ چ چین و توێژێك بێت، هەر چەندە جۆرە پشێویەك لەم بوارەدا هەیە بۆ نمونە: زانكۆكان گوندی مامۆستایان بۆ مامۆستایانی زانكۆ دروست دەكەن و یەكێتیی مامۆستایان و ئەندازیاران و سەندیكاكان یەكەی نیشتەجێبوون هەر یەكە بە جیا دروستی دەكەن، واتە هەموو چین و توێژەكان لەژێر چەترێكدا نییە، بۆیە ئێمە لە كابینەی نۆیەمدا دەمانەوێت سیاسەتی نیشتەجێكردن بێتە لای ئێمە لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن و ئێمە سیاسەتەكەی داڕێژین، لە سەر بنەمایەكی زانستی و لەسەر ئەو بنەمایانەی كە عیراق لەو بوارەدا هەیەتی كە لەساڵی (2010) دەریكردووە كە ئێمەش پێمان باشە.
* كەرتی نیشتەجێكردن كۆمەڵێك وەزارەت و دەستە پێكەوە كۆ دەكاتەوە، وەك (وەزارەتی شارەوانی بۆ دابینكردنی زەوی بۆ پڕۆژەكان، وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ كوژاندنەوەی زەوییە كشتوكاڵییەكان كە بۆ پڕۆژەكان تەرخان دەكرێت، دەستەی وەبەرهێنان بۆ سەرپەرشتیی پڕۆژەكان و وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەش بێگومان لایەنێكی دیكەی ئەم پڕۆژانەیە) ئایا ئێوە لەم پڕۆژانەدا چ كار و لایەنێك بەڕێوە دەبەن؟
- وەك پێویست هەماهەنگی لەنێوان لایەنە پەیوەندیدارەكانی پڕۆژەكانی نیشتەجێكردن نییە، تەنانەت ئەو پڕۆژانەی نیشتەجێكردن كە لەلایەن دەستەی وەبەرهێنانەوە دروست كراون، ئێمە هیچ ئاگامان لێی نییە و زۆربەی زۆری ئەو پڕۆژانە بەلای ئێمەدا نەهاتووە، تاوەكو بەپێی پێوەری دروستكردنی شاری نیشتەجێكردن وردبینی بۆ بكەین، بۆ ئەوەی بزانین و دڵنیابین لەوەی پێوەرە ئەندازەیی و تەكنیكییەكانی تێدایە، یان نا، ئەگەرچی لەم كۆتاییانەدا چەند پڕۆژەیەك هاتۆتە لامان كە جارێ ئێمە لە قۆناغی وردبینیكردنیداین. بە هەمان شێوە وەزارەتی شارەوانی هەماهەنگییان لەگەڵمان نییە، بەڵام ئومێدمان هەیە كە لەم كابینەیدا چەترێك دروست بكرێت، كە لەسایەی ئەنجومەنی وەزیرانەوە هەموومان تێیدا هەماهەنگ بین، ئێمە پێشنیارێكمان هەبوو كە دەستەی گشتی، یان لیژنەیەك لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروست بكرێت بە سەرۆكایەتی وەزیری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن، یان كەسی یەكەم لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بە بەشداریی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان، لە دروستبوونی ئەو لیژنەیەدا مەبەستمان قۆرخكردنی دەسەڵات نییە، بەڵكو مەبەستی سەرەكیی ئێمە بۆ ئەوەیە كە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتە پەیوەندیدارەكان دروست بكەین.
* پێشتر وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بایەخێكی هێجگار گرنگی بە ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنەوەی گوند و قەزا و ناحیەكانی كوردستان دەدا، بەمەش بەشێكی زۆری گوندەكان ئاوەدان كرانەوە و ئاوی خواردنەوەیان بۆ دابین كرا، بەڵام هەست دەكرێت ئەم بایەخدانە وەكو پێشان نەماوە و كەم بۆتەوە، ئایا سیستەمی تازەتان لە كابینەی نۆیەمدا بۆ گوندەكان و دەرەوەی شارەكان چییە؟
- لەسەرتای ئەم گفتوگۆیەشدا ئاماژەم بەوەدا كە ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنەوەی هاووڵاتیان لە گوندەكانیان لە قۆناغی یەكەمی ئاوەدانكردنەوەی هەرێمی كوردستان گرنگیی زۆری پێدراوە، كە لەم قۆناغەدا زۆربەی گوندەكان ئاوەدان كرانەوە، هەندێك لە گوندەكان نەبێت كە لە ناوچە سنوورییە دوورەكانن و تاوەكو ئێستاش ئاوەدان نەبوونەتەوە، هەروەها لە قۆناغەكانی دیكەی ئاوەدانكردنەوەدا بەتایبەتی لەو قۆناغەی كە پێشینەی خانووبەرە بە گوندەكان درا، كە ئەمەش رۆڵێكی زۆر گەورەی بینی لە تازەكردنەوە و ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان، بەڵام لەم كابینەیەدا بەپێی ئەو كارنامەی وەزارەت كە لەژێر چەتر و سایەی سیاسەتەكانی كابینەی نۆیەمدا دایناوە، دروستكردنی گوندی هاوچەرخە كە وەكو بیرۆكەیەك دانراوە، بۆ نموونە گوندێكی هاوچەرخ بە هەموو خزمەتگوزارییەكانەوە لە نێوان (5-6) گوند دروست بكەین، ئەم بیرۆكەی گوندی هاوچەرخە وادەكات كە گەیاندنی خزمەتگوزارییەكان ئاسانتر بێت لەوەی هەر گوندێك بە جیا كار و پڕۆژەی خزمەتگوزاری بۆ ئەنجام بدرێت، لە هەر كاتێكدا بودجە بۆ گوندی هاوچەرخ تەرخان بكرێت، ئەوە هەماهەنگی لەگەڵ پارێزگاكان دەكەین، بۆ ئەوەی بزانین چ شوێنێك بۆ ئەم پڕۆژە هاوچەرخە گونجاوە، تاوەكو ئەنجامی بدەین.
* لەدوای ساڵی 2005ـەوە بە گشتی و دوای دەرچوونی یاسایی وەبەرهێنان، كەرتی نیشتەجێبوون زیاتر درایە كەرتی تایبەت و لەلایەن دەستەی وەبەرهێنانەوە راستەوخۆ سەرپەرشتی دەكرا، ئایا رۆڵی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لە بواری كەرتی نیشتەجێكردن لە ساڵی 2005ـەوە تا ئێستا چی بووە؟
- بەشێكی زۆری پڕۆژەكانی یەكەی نیشتەجیكردن لە هەرێمی كوردستان دەستەی گشتیی وەبەرهێنان كاری لەسەر كردووە و لەلای ئەوان بووە، لەسەرەتای كارەكەوە هەماهەنگییەك لە نێوانماندا هەبوو، كە كۆمەڵێك ئەندازیاری ئاوەدانكردنەوە «تەنسیب» كران و نێردران بۆ دەستەی گشتیی وەبەرهێنان، بۆ سەرپەرشتیكردنی پڕۆژەكانی نیشتەجێكردن و لە پێداچوونەوەی نەخشەی پڕۆژەكانیشدا هەماهەنگییەك هەبوو. بەڵام لەم پێنچ شەش ساڵەی رابردوو ئەو هەماهەنگییە لە نێوانماندا نەما، ئەگەر هەماهەنگییش هەبێت، زۆر لاواز بووە و ئێمە زۆر جار لەسەر كوالێتی و جۆری پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون كە لەلایەن وەبەرهێنانەوە ئەنجامدراوە، گلەیی خەڵك دەبیستین، بەڵام ئەو كەموكووڕی و گلەییانەش رێژەییە، هەموو پڕۆژەكان ناگرێتەوە، بۆ ئەو كابینەی ئێستاكەش بەرنامەیەكمان هەیە لە رێگای وەزیری ئاوەدانكردنەوەوە پێشكەشی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی كوردستانی دەكەین، بۆ ئەوەی بزانین ئێمە چۆن لەگەڵ دەستەی وەبەرهێنان هاوكار بین و لە داهاتوودا چۆن چارەسەری كێشەی پڕۆژەكانی نیشتەجێكردن بكەین، ئەویش بەوەی كە وردبینی و پێداچوونەوە بە نەخشە و پلانەكانیان بكەینەوە و تێبینی تەكنیكییان بدەینێ، ئەگەر بكرێت لە سەرپەرشتیی پڕۆژەكانیشدا لەگەڵیان بین، ئەوەی لەمبارەوە دەمێنێتەوە چاوەڕوانیی ئەوەین كە ئایا دەستەی وەبەرهێنان وەڵامیان چییە و سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیرانیش بزانین راوبۆچوونیان چییە، لەلایەكی دیكەوە ئێمە ئاگاداری ئەوەین كە ئێستا لەژێر راسپاردەی بەڕێز جەنابی سەرۆكی حكومەتی كوردستان یاسای وەبەرهێنان هەموار دەكرێتەوە و هەمواركردنەوە و جەختكردنەوەكەش لە یاسای وەبەرهێنان زیاتر لەسەر بواری نیشتەجێكردنە، لە هەمواركردنەوەی یاساكەدا ئێمە دەمانەوێت رۆڵی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەی تێدا بەخاڵ دەستنیشان بكرێت، تاوەكو بتوانین هاوكاریان بین و رۆڵی خۆمان ببینین. ئەگەرچی ئەو پڕۆژانەی نیشتەجێكردن كە لە ژێر سەرپەرشتیی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بووە، بەپێی یاساكە ئەنجام دراوە و كەموكووڕی زۆر كەمە، بەتایبەتی لە رووی تەكنیكی و ئەندازیاری بە ستانداردێكی هاوچەرخ و زانستی جێبەجێ كراون، هەر بۆیەش لە دوو ساڵی رابردوودا كە بوومەلەرزە لە هەرێمی كوردستانی دا، ئەو پڕۆژانەی نیشتەجێكردن كە لە لایەن ئێمەوە جێبەجێكرابوون، بە سەلامەتی مانەوە، چونكە پێوەری بەرزیان لە جێبەجێكردندا تێدا رەچاو كراوە. هەروەها ئێمە دەستمان بە چاوخشاندنەوە و پێداچوونەوەی نەخشە و پلانی شوقەكان كردۆتەوە، كە كەموكووڕیی ئەوتۆیان نییە، بەڵام كێشەی ئێمە نەبوونی بودجەیە بۆ تەواوكردنیان و ئەو یەكەی نیشتەجێیانەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن ئەنجامی دەدات بۆ چین و توێژێكە ئیمكانیاتی داراییان بەرز نییە، هەرچەندە دواجار ئەو پارەی شوقانە دەكەوێتە سەرشانی ئەوان، بەڵام ئەو شوقانەی وەبەرهێنان دەیكات، بۆ ئەوانەیە كە توانا داراییەكەیان زۆرە و مواسەفاتیان بەرزە، ئەوەی ئێمە شوقەیەكی ئاساییە كە شوێنێكی حەوانەوەی ئاسوودە بۆ نیشتەجێبووەكە دابین دەكات.
* ئەو رێككەوتنانەی ئێوە بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەگەڵ بەڵێندەر و كۆمپانیاكان ئەنجامی دەدەن، لەو ئاست و رێنماییانەیە كە پێویستن، ئایا ئەو بەڵێندەر و كۆمپانییانە لەو ئاستەدا بوون كە ویستی ئێوە بووە؟
- ئێمە هەر گرێبەستێك لەگەڵ بەڵێندەر ئەنجام بدەین، پشت بە مەرجە گشتییەكانی بەڵێندەرایەتی دەبەستین، بۆ كاروباری ئەندازیاریی شارستانی و رێنمایەكانی جێبەجێكردنی پڕۆژەكان، كە وەزارەتی پلاندانان دەریكردووە و لەم چوارچێوەیەدا مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین، بەڵام لە ساڵی 2014ـەوە كە بارودۆخێكی نائاسایی بۆ هەرێمی كوردستان هاتەئاراوە، لەوانە نەبوونی بودجە بە هۆی ئەوەوە كە بەغدا بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی و خەرج نەكردنی سلفە و پێشینەی بەڵێندەرەكان لە كاتی خۆیدا، ئەمانە وایكرد نەتوانین هەڵسەنگاندن بۆ بەڵێندەرەكان بكەین، چونكە هەرچییەك ئێمە پێیان دەڵێین، وەڵامەكەیان ئەوەیە كە دەڵێن پێشینەكانمان لە كاتی خۆی بۆ خەرج ناكرێت، بەڵام هەر كاتێك پڕۆژەیەك بتوانین لە رووی داراییەوە لە كاتی خۆیدا پێشینەكانی بۆ خەرج بكەین، ئەوە دەبێت ئەو بەڵێندەرەش كار و پڕۆژەكانی بەپێی رێنماییەكان و مواسەفاتی بەرز جێبەجێ بكات، هەر حاڵەتێكی لادان لە یاسا و رێنماییەكانیش هەبێت، ئەوە دەبێت بەپێی یاسا مامەڵە و ئیجرائاتی لەگەڵ بكرێت.