ئەمازیا بارام پڕۆفیسۆرە لە بەشی مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی عێراقییە لە زانكۆی حەیفا لە ئیسڕائیل، پێشتریش لەم زانكۆیە سەرۆكی هەمان بەش بووە، هەروەها بەڕێوەبەری سەنتەری عەرەبی-جوولەكە و بەڕێوەبەری ئاموژگای دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە. لە نێوان ساڵانی 1956 بۆ 1960 فەرماندەی یەكەی زرێپۆش بووە لە سوپای ئیسڕائیل، لە ساڵی 1971دا وەك مێژوونووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ و ئیسلام كاری كردووە و كاتێك شەڕی ئێران-عێراق دەستی پێكرد لە ساڵی 1980دا كاری لەسەر دۆسییەی عێراق كردووە لە نێو هەواڵگریی سەربازیدا. پرۆفیسۆر بارام خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە كە لە زانكۆی عیبری لە قودس بەدەستی هێناوە و تێزی دكتۆراكەشی لەسەر عێراقی بەعسی بووە. هەروەها لە چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی نێودەوڵەتیدا وەك توێژەر كاری كردووە، وەك سەنتەری نێودەوڵەتیی وودرۆ ویڵسۆن و ئەنستیتیوتی برۆكینز. خاوەنی چەندین توێژینەوە و موحازەرەیە لەسەر كۆمەڵگەی عێراقی. لە ساڵی 1980وە پرس و راوێژی پێكراوە لەلایەن حكومەتی ئیسڕائیلەوە و لە ساڵی 1986ەوە لەلایەن ئیدارەكانی ئەمریكاوە پرس و رای پێكراوە (ئیدارەی رۆناڵد رێگان، جۆرج بوشی باوك، بیل كلینتۆن، جۆرج بوشی كوڕ) لەبارەی پرسەكانی پەیوەست بە كاروباری عێراق و ناوچەی كەنداوەوە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پتر پەیوەست بوون بە پەرەسەندنەكانی ئەم دواییەی نێو عێراقەوە، بەتایبەتی پرسی هێرشكردنە سەر بارەگا و جبەخانەكانی هێزەكانی حەشدی شەعبی و رەهەند و لێكەوتەكانی ئەم پرسە و ئەگەری ئەوەی ئایا عێراق بۆتە بەشێك، یان دەبێتە بەشێك لە گۆڕەپانی ململانێی نێوان ئێران و ئیسڕائیل و ئایا تا چەند ئەگەرێكی لەم چەشنە دەرئەنجامێكی مەترسیدار و نەرێنی لەسەر سەربەخۆیی و سەروەریی عێراق دەبێت. هەروەها پرسی ئەدای حكومەتی عێراق لە پەیوەندی بە مامەڵەی لەگەڵ هێزەكانی حەشدی شەعبی و پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

* سەرەتا دەمانەوێت لە پرسی پەرەسەندنەكانی ئەم دواییەی نێو عێراقەوە دەست پێ بكەین، بەتایبەتی ئەوەی كە پەیوەندی بە پرسی هێرشكردنەسەر جبەخانەكانی هێزەكانی حەشدی شەعبییەوە هەیە، كە مشتومڕێكی زۆری لێكەوتۆتەوە و ئاماژە بەوە دەكرێت ئیسڕائیل ئەم هێرشانەی ئەنجام داوە، ئێوە چۆن لەم مەسەلەیە دەڕوانن و ئایا حكومەتی ئیسڕائیل چۆن بیر لەم مەسەلەیە دەكاتەوە؟
- لە راستیدا لە روانگەی دەوڵەتی ئیسڕائیلەوە بوونی چەكەكانی ئێران، بەتایبەتی مووشەكەكان لە وڵاتی عێراقدا سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسین و بگرە بە هەڕەشەیەكی جددی دەزانێت و ئاشكرایە كە ئێرانیش نەك تەنیا ئەم مووشەكانە لە رێی وڵاتی عێراقەوە رەوانەی سووریا و لوبنان دەكات، بەڵكو لە هەمان كاتدا ژمارەیەكی زۆری لەو مووشەكانە لە عێراقدا هەڵگرتووە. ئێمەش دەزانین كە هۆكارەكە ئەوەیە كە ئەم مووشەكانە مەودایەكی زۆر نابڕن و لە ئێرانەوە ناگەنە ئیسڕائیل، ئەگەرچی ئێران خاوەنی هەندێ لەو مووشەكانەشە كە دەكرێت مەودایان بگاتە ئیسڕائیل، بەڵام ئەم مووشەكانە ژمارەیان زۆر نییە، ئەمە لە كاتێكدا ژمارەیەكی زۆری ئەو مووشەكانەی هەیە كە مەوداكورت و مامناوەندن كە ئەگەر بێت و لە رۆژهەڵاتی عێراقدا جێگیر بكرێن و هەڵبدرێن و بتەقێنرێن، ئەوا بە ئاسانی دەگەنە تەل ئەبیب. كەواتە لە گۆشەنیگای ئیسڕائیلەوە هێزەكانی حەشدی شەعبی دەبنە بەشێك لە هێزی سەربازیی ئێرانی، ئەمەش مەسەلەیەكی زۆر جددی و مەترسیدارە. لەبەر ئەوەی هەروەك ئێوەش دەزانن كە لە ساڵی 1981ەوە ئیسڕائیل هێرشی نەكردۆتە سەر عێراق- كە هێرشەكەش بۆ سەر دامەزراوەی ئەتۆمیی عێراق بوو، دوای ئەوە هیچ كێشەیەكی لەگەڵ عێراقدا نەبووە و تەنانەت لە سەردەمی دەسەڵاتی سەددامیشدا ئیسڕائیل كێشەی لەگەڵ عێراقدا نەبوو.
* ئاماژەتان بەوە كرد كە ئیسڕائیل كێشەی لەگەڵ سەددامدا نەبوو، بەڵام ئێمە دەزانین لە شەڕی كەنداودا سەددام كێشەی لەگەڵ ئیسڕائیلدا هەبوو و تەنانەت چەند مووشەكێكی ئاراستەی ئەو وڵاتەش كرد، لەم بارەیەوە راتان چییە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە راوێژم دا بە سوپای ئەمریكا لەبارەی سەددام حوسێنەوە- كە لێرەدا ناتوانم وردەكارییەكانی ئاشكرا بكەم-، بەڵكو ئەوەی دەتوانم بیڵێم ئەوەیە كە من بە راددەیەكی كەم هاوكار بووم لە دوورخستنەوەی سەدام حوسێن لە دەسەڵات. بە چەشنێك دوای رووخانی دەسەڵاتی سەددام، ئیسڕائیل خۆشحاڵ بوو بەوەی كە بەلای كەمەوە چیتر عێراق نابێتە بەشێك لە هەڕەشە و مەترسیی سەربازی بۆ سەر ئیسڕائیل، بەڵام ئێستا دوای نەمانی دەسەڵاتی سەددام ئیسڕائیل خۆی لە دۆخێكدا دەبینێتەوە كە ئێران عێراق ناچار دەكات ببێتە بەشێك لە هەڕەشە لە دژی ئیسڕائیل، ئەمە دۆخێكی زۆر خراپە و ناهەموارە بۆ عێراق كە تێی كەوتووە. چونكە ئەمە بە تەواوەتی دژی بەرژەوەندییەكانی عێراقە. لەبەر ئەوە و لەم روانگەیەوە دەڵێم كە من هیوادارم حكومەت و دەسەڵاتدارانی عێراق بتوانن رێگە نەدەن چیتر مووشەكی ئێرانی بێتە نێو خاكی عێراقەوە، واتە ئەمە خواست و ئومێدی راستەقینەی ئیسڕائیلە، چونكە ئیسڕائیل هیچ كێشەیەكی لەگەڵ عێراقدا نییە، واتە ئیسڕائیل هیچ كێشەیەكی نییە لەگەڵ گەلی عێراقدا بە كورد و عەرەب و بە شیعە و سوننەوە.
* باشە ئەم هێرشانەی كە ئەنجام دراون بۆ سەر چەند بارەگایەكی هێزەكانی حەشدی شەعبی لەلایەن ئیسڕائیلەوە چ پەیامێكی هەڵگرتووە و دەیەوێت چی بە عێراق بڵێت؟
- من ئەم هێرشانەی كە سوپا، یان حكومەت ئەنجامی داوە وەسف دەكەم بە هۆشداری، یان ئاگاداركردنەوەیەك و بگرە دەتوانم بڵێم ئەمە پەیامێكە بۆ حكومەتی عێراق و بۆ پەرلەمانی عێراق كە تكایە بایەخ بەم مەسەلەیە بدەن و سەرنجتان لەسەری بێت، ئەم پەرەسەندنە دەرئەنجامی خراپی دەبێت لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئێوە و رێگری بكەن لە گواستنەوەی مووشەك لە ئێرانەوە بۆ عێراق، چونكە ئێوە پێویستتان بەمە نییە، چونكە هیچ كەسێك هەڕەشە لە ئێوە ناكات و بە هیچ شێوەیەكیش ناكرێت عێراق بڵێ ئەمە بۆ بەرگری لەخۆكردنە. واتە ئەمە راگەیاندنی پەیامێكە بە عێراق كە خۆتان تێوەمەگلێنن لە پرسێكدا كە كێشەی ئێوە نییە و پەیوەندی بە ئێوەوە نییە.
* باشە بۆچی ئیسڕائیل هێندە بە هەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا دەكات و لێی دەڕوانێت؟ چی وای لێكردووە ئەم كاردانەوەیەی هەبێت؟
- لە راستیدا ئەمە پەرەسەندنێكە كە ئیسڕائیل زۆر نیگەرانە لەبارەیەوە، ئێمە دەزانین كە ئیسڕائیل كەم تا زۆر توانیویەتی سەركەوتوو بێت لە سنوورداركردنی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە نێو سووریادا، واتە راستە ئێران بوون و دەستڕۆیشتوویی هەیە لە سووریادا، بەڵام ئیسڕائیل توانیویەتی سنوور و راددەیەكی بۆ دابنێت. بەڵام ئەگەر ئێستا و بەهۆی ئەم هەلومەرجە نوێیەوە ناچار بین ئەم كارەش لە عێراقدا دووبارە بكەینەوە، ئەوا ئەمە بارگرانییەكی زیاترە بۆ ئیسڕائیل، ئەگەرچی ئیسڕائیل دەتوانێت ئەم كارە بكات.
* ئەی پێت وایە ئەم پەرەسەندنانە چ كاریگەرییەكیان لەسەر هەڵوێست و پێگەی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا لە ناو عێراقدا دروست كردووە؟
- ئاشكرایە كە ئەمە دۆخێكە دژواری بۆ ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكاش دروست كردووە، كە ئێمە دەزانین ئەمریكا پتر لە 5 هەزار سەربازی لە عێراقدا جێگیر كردووە بۆ هاوكاریكردنی حكومەتی عێراق بۆ شەڕكردن لە دژی داعش. بەڵام ئەگەر ئیسڕائیل بۆردومانی بارەگاكانی هێزەكانی حەشدی شەعبی بكات، ئەوا ئەمریكا ناتوانێت بە ئاسانی هاوكاریی عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوە و شەڕكردن لە دژی داعش بكات. كەواتە دەتوانین بڵێین ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكاش خۆشحاڵ نییە لەم بارەیەوە، هەروەها ئیسڕائیل هیچ خۆشحاڵ نییە و نایەوێت ئەم كارە بكات، بەڵام ئەگەر حكومەتی عێراقی نەتوانێت رێگری بكات لە گواستنەوەی مووشەك لە ئێرانەوە بۆ وڵاتەكەی ئەوا رەنگە ئیسڕائیل لە دۆخێكدا بێت كە هیچ بژارەیەكی دیكەی نەبێت، جگە لەوەی كە دەبێت ناو بە ناو هێرشێك ئەنجام بدات، ئەمەش دۆخێكە بۆ هیچ لایەك باش نییە، نە بۆ ئیسڕائیل و نە بۆ عێراقیش. ئەمە تێڕوانینی منە ئەوەندەی كە ئاگاداری مەسەلەكان بم.
* هەروەك ئاماژەتان پێكرد ئیسڕائیل ئەم پەرەسەندنانە بە هەڕەشەیەكی ئەمنی و راستەوخۆ بۆ سەر وڵاتەكەی هەژمار دەكات و سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش رایگەیاند كە پارێزبەندی بە ئێران نادات لە هیچ وڵاتێكدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێشبینی هەڵكشانی زیاتری ئەم پەرەسەندنانە لە ئایندەدا دەكرێت؟
- بە تێڕوانینی من بەڵێ، دەبێت چاوەڕوانی هەڵكشانی زیاتری ئەم پەرەسەندنانە بكەین، كە ئێمە خوازیاری ئەمە نین و ئەمە دۆخێكی خراپە، هەروەها –هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد- ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خۆشحاڵ نییە لەم بارەیەوە، كە دەبێت ئێمە هەڵوێستی ئەمریكا لەبەرچاو بگرین، بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لەو راستییە تێدەگات كە ئەوەی ئێران لە عێراقدا ئەنجامی دەدات، كاریگەریی خراپ و نەرێنی هەیە بۆ سەر ئیسڕائیل و بۆ سەر خودی ئەمریكاش. كەواتە دەبێت چاوەڕوانی روودانی رەوشی هاوشێوە بكەین لە ئایندەدا، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بتوانێت قەناعەت بە گروپەكانی حەشدی شەعبی بكات، كە چیتر مووشەكی ئێرانی نەهێننەوە نێو خاكی عێراقەوە، واتە بتوانێت پێیان رابگەیەنێت كە ئێمە وەك عێراق نامانەوێت دوچاری كێشە بین لەگەڵ ئیسڕائیل و ئەمریكادا و دەمانەوێت بێلایەنیی خۆمان بپارێزین و خوازیاری ئەوە نین ببینە بەشێك لە هێزی سەربازیی ئێران و عێراقیش بەشێك نییە لە ئێران، كەواتە ئەگەر بتوانێت ئەمە بە هێزەكانی حەشدی شەعبی رابگەیەنێت و پێیان بڵێت دەمەوێت ئەمە بوەستێنم، ئەوا كاتە پێویست بەوە ناكات ئیسڕائیل هیچ ئۆپەراسیۆنێك لە نێو عێراقدا ئەنجام بدات.
* بە تێڕوانین و مەزەندەی ئێوە تا چ راددەیەك حكومەتی عێراق ئیرادە و توانای ئەوەی هەیە بەر بەم پەرەسەندنانە بگرێت و كارێك بكات چیتر ئەم رووداوانە دووبارە نەبنەوە؟
- بە مەزەندەی من حكومەتی عێراق توانای ئەنجامدانی ئەم كارەی هەیە، بە راددەیەكی گەورەش، ئەمەش دەوەستێتە سەر رۆڵ و ئیرادەی سەرۆك وەزیران د. عادل عەبدولمەهدی كە بە راستی ئەمە كار و ئەركی ئەوە و پێویستە بە ئەرك و بەرپرسیارێتی خۆی هەڵسێت و جێبەجێیان بكات، كە دەبێت یەكەم هەنگاویشی ئەوە بێت رووبكاتە ئایەتوڵای مەزن عەلی ئەل سیستانی و قسەی لەگەڵدا بكات، كە ئێمە دەزانین ئەل سیستانی خاوەنی كاریگەری و دەستڕۆیشتووییەكی زۆرە و من خودی خوم بەڕێز ئەل سیستانیم نەبینیوە، بەڵام پێم وایە ئەم كەسایەتییەش لەگەڵ ئەوەدا نییە ئێران دەستێوەردانی سەربازی لە ناو عێراقدا بكات، ئەمە شرۆڤە و لێكدانەوە و تێگەیشتنی منە. كەواتە پێویستە د. عادل عەبدولمەهدی رووبكاتە ئایەتوڵا عەلی سیستانی و پێی بڵێیت تكایە فەتوایەك دەربكە لەبارەی ئەوەی كە نابێت ئێران دەستێوەردان و تێوەگلانی سەربازی لە ناو عێراقدا هەبێت، چونكە عێراق وڵاتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەرییە و ئێمە بەشێك نین لە ئێران، بەڵكو ئێمە دۆستی ئێرانین و ئێمە ناتوانین ببینە بەشێك لە هێزی سەربازیی ئێران و لە ماكینەی سەربازیی ئێران، كەواتە ئەو دەتوانێت ئەم كارە بكات و پێویستە ئەنجامی بدات. بەڵام من نازانم وەڵامی ئەل سیستانی چی دەبێت و ئاشكرایە كە ئەل سیستانی نایەوێت دوچاری ناكۆكی بێت لەگەڵ ئێراندا و ئەمەش قابیلی تێگەیشتنە. بەڵام من پێم وایە دەبێت ئەم كارە بكات، چونكە سەربەخۆیی و سەروەریی عێراق لە مەترسیدان، كەواتە ئەمە كێشەیەكی گەورەیە ئەگەر عێراق بە راستی بیەوێت سەربەخۆ بێت. دواتر نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت كە نیوەی پەرلەمانتارانی عێراق لەگەڵ ئەوەدا نین ئێران بەم شێوەیە دەستێوەردان لە كاروباری ئەمنیی عێراقدا بكات. لێرەدا من دەڵێم نیوەی پەرلەمانتاران نەك تێكڕای پەرلەمانتاران، چونكە من دەزانم نیوەكەی دیكەی پەرلەمانتاران پشتیوانی لە ئێران دەكەن. بەڵام ئەگەر نیوەی پەرلەمانتاران و ئەگەر ئایەتوڵای مەزن عەلی ئەل سیستانی پشتیوانی لە سەربەخۆیی عێراق بكەن، ئەوا عێراق دەتوانێت كار بۆ سەربەخۆیی خۆی بكات، چونكە ئەگەر ئێران بیەوێت ئەم كارە ئەنجام بدات (دەستێوەردان لە كاروباری ئەمنی عێراقدا) بە پێچەوانەی بۆچوونی ئەل سیستانی و نیوەی پەرلەمانتارەكانی عێراقەوە، ئەوا ئێرانیش دوچاری دوودڵی دەبێت و كێشەی بۆ دروست دەبێت و كێشەی جددیشی دێتەڕێ. دواتر من ئەوە دەزانم كە سیاسەتمەدارانی عێراق و عادل عەبدولمەهدی و ئەل سیستانی دۆستی ئیسڕائیل نین و ئەوان نایەوێت دۆستایەتییان لەگەڵ ئیسڕائیل هەبێت، ئەمە واقیعەكەیە و ئیسڕائیلیش ناتوانێت هیچ شتێك بكات لەم رووەوە. رەنگە رۆژێك بێت ئەم دۆستایەتییە دروست بێت، بەڵام لە ئێستادا بە هیچ شێوەیەك ئەگەری ئەمە لە ئارادا نییە. بەڵام ئەم كەسایەتییانەی عێراق كەسایەتیی نیشتمانپەروەرن و لەم روانگەیەوە نایانەوێت كەس دەستێوەردان و تێوەگلانی لە كاروبارە ئەمنییەكانی وڵاتەكەیاندا هەبێت.
* باشە ئێوە ئاماژە بەوە دەكەن كە سیاسەتمەدارە نیشتمانپەروەرەكانی عێراق نایانەوێت كەس دەستوەربداتە نێو كاروبارە ناوخۆییەكانی وڵاتەكەیان و دەیانەوێت پارێزگاری لە سەربەخۆیی عێراق بكەن، ئایا ئەم كەسایەتییانە دەتوانن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دەستێوەردانانە چی بكەن؟
- من پێم وایە هەنگاوێكی دیكە كە سیاسەتمەدارە نیشتمانپەروەرەكانی عێراق و ئەوانەی خوازیاری دەستێوەردانی ئێران نین، دەتوانن هەڵیبگرن، ئەوەیە كە دەكرێت پەرە بە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتە عەرەبییەكانی كەنداو بدەن، وەك عەرەبستانی سعودیە و كوەیت و ئیمارات و تەنانەت قەتەریش، بۆچی قەتەر نا؟ خۆ ئێوە دوژمنی قەتەر نین، كەواتە ئەگەر بتوانن پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ ئەم وڵاتانە دروست بكەن، ئەوا دەتوانن ئەو راستییە بە ئێران پیشان بدەن كە ئێوە لە رووی سیاسییەوە سەربەخۆن و ئێوە دۆستتان هەیە لە ئێران و لە عەرەبستانی سعودیە و ئێوە نە سەر بە كەمپی ئێران و نە سەر بە كەمپی عەرەبستانی سعودیە نین، بەڵكو ئێوە وڵاتێكی سەربەخۆن. كەواتە تاوەكو پەیوەندیی نزیكتان هەبێت لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی لە كەنداو، ئەوا ئەم دۆخە لە بەرژەوەندیی هەموو لایەك دەشكێتەوە. ئەو كاتە دەتوانن پەیوەندیتان لەگەڵ ئێرانیش هەبێت، كەس رێگریتان لێ ناكات، ئەگەر ئێوە پەیوەندیی ئابووریتان لەگەڵ ئێراندا هەبێت، ئەوا ئەمە نابێتە مایەی كێشە، تەنانەت ئەگەر ترەمپ رازی بێت، یان نا، ئەگەر ئیسڕائیل رازی بێت، یان نا. بەڵام من زۆر راشكاو دەبم لەگەڵتان، ئیسڕائیل زۆر نیگەرانە بەم بارودۆخە، چونكە عێراق وڵاتێكی زۆر گرنگە و ئەم دوو وڵاتەش –عێراق و ئیسڕائیل - بۆ رۆژگارێكی دوور و درێژ دوژمنی یەكتر بوون لە ساڵی 1948ەوە تاوەكو 2003 دوژمنی راستەقینەی یەكتر بوون و ئیسڕائیل جارێك هێرشی كردەسەر عێراق و عێراقیش چەند جارێك هێرشی كردەسەر ئیسڕائیل لە ساڵی 1948 و لە ساڵی 1967 و لە ساڵی 1973 و ئیسڕائیلیش لە ساڵی 1981دا هێرشی كردە سەر عێراق. كەواتە با ئیدی ئەمە كۆتایی پێ بێت و بەردەوام نەبێت، چونكە لە رۆژگاری پاشایەتیدا شەڕ روویدا لەگەڵ ئیسڕائیل و لە سایەی حوكمڕانیی عەبدولڕەحمان عارف جارێكی دیكە شەڕ روویدا و لە سەردەمی دەسەڵاتی سەددام حوسێنیشدا دووجار رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئیسڕائیل روویدا. ئیدی با ئەمە كۆتایی بێت و بەس بێت. دواتر ئیسڕائیل سنووری هاوبەشی لەگەڵ عێراقدا نییە و هیچ كێشەیەكی لەگەڵیدا نییە، ئەوە عێراق بووە كە ویستوویەتی زیان بە ئیسڕائیل بگەیەنێت.
* كەواتە پێت وایە لە سایەی دەسەڵاتی ئێستای حوكمڕانانی عێراقدا ئەگەری ئەوە هەیە رووبەڕووبوونەوە لەنێوان ئیسڕائیل و عێراقدا رووبداتەوە؟
- ئێمە دەزانین لە دوای ساڵی 2003وە هیچ شەڕ و دوژمنایەتییەك رووینەداوە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا و لە هەمان كاتدا هیچ پەیوەندییەكیش نەبووە لە نێوانیاندا. بەڵام هەرچۆنێك بێت، نەبوونی پەیوەندی باشترە لە هەبوونی شەڕ لە نێوانیاندا. بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئێران عێراق پەلكێشی شەڕێكی نوێ لەگەڵ ئیسڕائیل دەكات. عێراق چ پێویستییەكی بەمە هەیە؟ ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانیشەوە هەبێت، ئەوا من نازانم تا چ راددەیەك لە بەغدا كاریگەری هەیە، بەڵام هەرچۆنێك بێت هەندێ كاریگەری هەر هەیە، چونكە پەرلەمانتاری لە بەغدا هەیە و پەیوەندیی هەیە لەگەڵ سیاسەتمەدارانی عێراقیدا بە شیعە و سوننەوە، كەواتە رەنگە كوردستانیش هەندێ كاریگەری هەبێت بۆ ئەوەی لەم رووەوە لە بەغدا بەكاری بهێنێت. خاڵێكی دیكە كە دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم ئەوەیە كە ئەم هێرشانە تەنیا و تەنیا ئامانجیان هێزەكانی حەشدی شەعبی بوون، ئەویش نەك لەبەر ئەوە خودی ئەم هێزانە خۆیان لە خۆیاندا ئامانج بن، بەڵكو لەبەر ئەوە بوو كە هێزانە چەكی ئێرانیان لابوو، چونكە ئەم هێزانە هەر چەكێكیان بەدەستەوە بێت كە سەرچاوەكەی حكومەتی عێراق بێت، ئەوا هیچ كێشەیەك دروست نابێت، كێشەكە ئەو كاتە دروست دەبێت چەكی ئێرانیان لابێت. كە دەبێت ئەمەش رابوەستێت و كۆتایی پێ بێت.
* كەواتە كردنی عێراق بە گۆڕەپانی ململانێ و یەكلاكردنەوەی حیسابات لە نێوان ئیسڕائیل و ئێراندا خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی هیچ لایەك ناكات؟
- لە راستیدا ئەگەر حكومەتی عێراق پێداگری بكات لەسەر ئەوەی وڵاتەكەی نەبێتە گۆڕەپانی ململانێیەكی لەم چەشنە ئەوا حكومەتی ئیسڕائیل زۆر خۆشحاڵ دەبێت و هیچ كردەوە و ئۆپەراسیۆنێكیش لەناو خاكی ئەو وڵاتەدا ئەنجام نادات. بەڵام ئەگەر عێراق بڕیار بدات ببێتە بەشێك لەم گۆڕەپانی شەڕ و ململانێیە ئەوا دەبێت دەرئەنجامەكەشی قبووڵ بكات و باجەكەی بدات.
* ئەی باشە پێشبینیت چییە لە بارەی ئەگەری كاردانەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی بەتایبەتی كە بە ئاشكرا هەڕەشەیان كردووە كە تۆڵەی ئەم هێرشانە دەكەنەوە، ئایا دەكرێت ئەم كاردانەوانە چ فۆرم و شێوەیەك وەربگرن؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر زۆر قورسە. من پێشتریش وتوومە و ئێستاش راستەوخۆتر و روونتر گوزارشتی لێدەكەم، ئەگەر حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی بڕیارێكی راستەقینە نەدات و توانای راستەقینەی خۆی پیشان نەدات بۆ دەركردنی بڕیارێكی قورس و ئەگەر لە دژی دەستێوەردانی سەربازیی ئێران لە ناو عێراقدا نەوەستێتەوە، ئەوا عێراق و ئیسڕائیل دەكەونە شەڕەوە، ئەگەر ئەم شەڕەش رووبدات، ئەوا سەرۆك وەزیران خۆی بەرپرسیارێتییەكەی هەڵدەگرێت، چونكە ئەو سەرۆك وەزیرانی حكومەتەكەیە. كەواتە ئەگەر ئەو (وەك سەرۆك وەزیران) نەتوانێت حەشدی شەعبی ناچار بكات كە چیتر مووشەكی ئێران هاوردە نەكات، یان چیتر مووشەكی ئێرانی نەهێنێتە نێو خاكی عێراقەوە، ئەوا پێویستە دەست لەكار بكێشێتەوە، چونكە یان دەبێت سەرۆك وەزیرانێك بێت كە سەربەخۆیی عێراق بپارێزێت، یان نابێت ئەم بەرپرسیارێتییە بگرێتە ئەستۆ، واتە ئەگەر نەتوانێت بەرگری لە سەربەخۆیی عێراق بكات و نەتوانێت رێگری لە داگیركاریی سەربازیی ئێران بۆ عێراق بكات، ئەوا دەبێت دەست لە پۆستەكەی هەڵبگرێت، چونكە ئەوەی ئێستا روودەدات، داگیركردنی سەربازییانەی عێراقە لەلایەن ئێرانەوە. من لێرەدا باسی ئەوە ناكەم كە پێویستە سەرجەم هێزەكانی حەشدی شەعبی رەوانەی ماڵەوە بكاتەوە، ئەگەرچی كارێكی باش دەكات، ئەگەر ئەمە بكات و بە دڵنیاییەوە دەبێت هەوڵێكی لەم چەشنە بدات، بەڵام رەنگە ئەمە كاتی بوێت و بە دڵنیاییەوە كاتیشی دەوێت، بەڵام ئەگەر نەتوانێت رێگری بكات لەوەی خاكی عێراق بەكار بهێنرێت بۆ گواستنەوەی مووشەك لە ئێرانەوە بۆ سووریا، یان بەكارهێنانی رۆژئاوای عێراق بۆ هەڵدانی مووشەكی ئێران بۆ نێو ئیسڕائیل، ئەو كاتە دەبێت دەست لەكار بكێشێتەوە، چونكە ئەو كاتە ناتوانێت بڵێت من سەرۆك وەزیرانم، بەڵكو دەبێتە داردەست و ئامرازێك و ناكرێت خۆی بكاتە بووكەڵەی دەستی ئێران كە ئێستا وای لێهاتووە لە تێڕوانینی ئیسڕائیلەوە.
* ئێوە لە ساڵی 2018دا راپۆرتێكی تێروتەسەلتان لەبارەی بارودۆخی عێراق و تەحەددییەكانی بەردەم حكومەتی نوێی عێراق نووسی، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە هەڵوەشاندنەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی و ئەنجامدانی رێككەوتنی نوێی سیاسی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و.. هتد، ئایا چۆن هەڵسەنگاندن بۆ ئەدای ئەم حكومەتە دەكەن لە پەیوەندی بە چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەو تەحەددییانەدا، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە حەشدی شەعبییەوە؟
- تا ئێستا ئەدای حكومەتی عێراقی زۆر خراپە، بەتایبەتی كە ئێمە دەزانین عادل عەبدولمەهدی بەڵێنی دا كە چەكدارەكانی هێزەكانی حەشدی شەعبی ئاوێتەی سوپا بكات و بیانكاتە بەشێك لە دامەزراوەی سەربازیی وڵاتەكە، بەڵام ئاشكرایە كە ئەو ئەم كارەی نەكرد. دواتر دەبێت ئەوەمان لە یاد بێت، ئیسڕائیل هیچ كاتێك هێرش ناكاتە سەر سوپای عێراق، واتە ئەگەر سوپای عێراق هیچ هێرش و كردەوەیەك لە دژی ئیسڕائیل ئەنجام نەدات، ئەوا ئیسڕائیل هیچ كاتێك هێرش ناكاتە سەر سوپای عێراق و ئیسڕائیل رێزێكی زۆری هەیە بۆ سوپای عێراق، هەروەها ئیسڕائیل هیچ شتێك ناكات لە دژی پێشمەرگە، كەواتە بە دڵنیاییەوە ئیسڕائیل دوژمنی سوپای عێراق یان پێشمەرگە نییە، لە هەمان كاتدا ئیسڕائیل هەست ناكات كە دوژمنی هێزەكانی حەشدی شەعبییە، چونكە حەشدی شەعبی كێشەیەكە و پەیوەستە بە خودی عێراق خۆیەوە و ئەگەر عێراق هیچ رێكارێكیان لەگەڵدا نەگرێتەبەر، ئەوا ئئیسڕائیل هیچ كێشەیەكی نییە لەم رووەوە، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە كە دەبێت رێگری لە دەستێوەردانی سەربازیی ئێرانی بكرێت، واتە جگە لەم مەسەلەیە ئێمە هیچ پەیوەندییەكمان بەو پرسەوە نییە. چونكە ئەم دەستێوەردانە مەسەلەیەكە زۆر گرنگ و جێی بایەخە بۆ ئیسڕائیل. دواتر دەبێت ئێمە ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە ئیسڕائیل لە رووی جوگرافیاوە وڵاتێكی زۆر بچووكە و ئەگەر بێت و چەند سەت مووشەكێك ئاراستەی ئیسڕائیل بكرێت، ئەوا گرنگ نییە بەر چ بەشێكی ئەم وڵاتە دەكەوێت، بەڵام كوژراو و قوربانی لێدەكەوێتەوە. كەواتە ئەگەر بێت و ژمارەیەكی زۆری مووشەك لە روتبەوە ئاراستەی تەل ئەبیب بكرێت، ئەوا بۆی هەیە لە ئەنجامدا 400 بۆ 500 كەس بكوژرێن، كەواتە ناكرێت ئێمە رێگە بدەین بەوەی مووشەكی ئێرانی لە خاكی عێراقدا جێگیر بكرێت، ئێمە ناتوانین رێگە بەمە بدەین. ئێمە دەزانین لە میانەی شەڕی كوەیت لە ساڵی 1991دا سەددام فەرمانی كرد بە مووشەكبارانكردنی ئیسڕائیل و 39 مووشەكی ئاراستەی ئەم وڵاتە كرد، كە خۆشبەختانە تەنیا یەك كەس كوژرا. هەروەها سەددام یەكێك لە مووشەكەكانی بە ناوی حوسێنەوە ئاراستەی زانكۆی حەیفای ئیسڕائیل كرد، ئەویش بە ئامانجی كوشتنی من بوو، چونكە سەددام بە بەرپرسی هەڵدانی مووشەكەكانی وتبوو دەمەوێت ئەو پڕۆفیسۆرەی نێو زانكۆی حەیفا بكوژم، كە قسەی خراپ لەبارەی منەوە دەكات، خۆ ئەگەر بپرسین بۆچی ئەم مووشەكانە ژمارەیەكی زۆری خەڵكیان نەكوشت، ئەوا لەبەر ئەوە بوو كە زۆربەی ئەو مووشەكانە كڵاوەیەكی بچووكی جەنگییان هەبوو، واتە لە كاتی تەقینەوەدا زیانێكی زۆریان لێنەدەكەوتەوە، ئەوەش مایەی خۆشبەختی بوو، ئەو مووشەكانە تەل ئەبیب و حەیفایان پێكا، بەڵام هەروەك ئاماژەم پێكردن زیانێكی زۆریان لێ نەكەوتەوە. بەڵام ئەگەر بێت و لە ئێستادا ئێران سەدان مووشەك لە رۆژئاوای عێراق جێگیر بكات و ئاراستەی تەل ئەبیب و حەیفایان بكات، ئەوا ژمارەیەكی زۆری خەڵك دەكوژرێن، ئێمە بە تەواوی هۆشیارین بەمە و هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ئیسڕائیل هێندە هەستیار بێت بەرامبەر ئەم پرسە و لەبەر ئەمەشە كە پەیامی ئێمە بۆ گەلی عێراق و حكومەتی عێراق و هێزەكانی حەشدی شەعبی ئەوەیە كە ئەم كارە نەكەن، چونكە ئەمە كارێكی مەترسیدارە بۆ ئێوە و بۆ ئێمەش، ئەمە پەیامی سەرەكیی ئێمەیە. كەواتە ئەدای حكومەتی عێراق تاوەكو ئێستا لە پەیوەندی بە مامەڵەكردنی لەگەڵ حەشدی شەعبیدا هیچ سەركەوتوو نەبووە، لەبەر ئەوە دەبێت بە جددیتر مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا بكەن.
* ئەی هەڵسەنگاندن و لێكدانەوەی ئێوە چییە بۆ ئەدای حكومەت لە پەیوەندی بە چارەسەركردنی كێشە و ناڕەزاییەتیەكانی پێكهاتەی سوننەوە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە دانیشتووانی سوننە نەبنەوە نێچیری گروپ و ئایدیا توندڕەوەكان؟
- من دەمەوێت سەرەتا ئەوە بڵێم كە سوننەكان تەواو شەكەت و ماندوون و نایانەوێت تووشی هیچ كێشەیەكی دیكە ببن، بەڵام ئەگەر حكومەتی عێراقی هیچ هاوكارییەكیان نەكات، بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و بۆ ئەوەی ناوچەكانی خۆیان ئاوەدان بكەنەوە و ئەگەر هەلی كاریان بۆ نەڕەخسێنێت و ناوچەكانیان وەبەرهێنانی تێدا نەكرێت و گەشەكردن بە خۆیانەوە نەبینن، ئەوا لە ماوەی سێ بۆ چوار ساڵی داهاتوودا داعشێكی دیكە دروست دەبێت و سەرهەڵدەدات. دواتر نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت كە تەنانەت ئەدای حكومەت لە باشووردا باش نییە واتە لە بەسرە و ناسریە و عەممارە و كوت، واتە لەم ناوچانەشدا بێكاری هەیە و گەشەكردن نییە و بگرە كێشەی نەبوونی ئاوی خواردنەوە هەیە، كەواتە دەبێت حكومەت كار لەسەر پەرەپێدان و گەشەپێدانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقیش بكات. هەروەها دەبێت هەرێمی كوردستانیش بەشە بودجەی شایستەی خۆی پێ بدرێت لە داهاتی عێراق. بەڵام خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی ساڵێك لەمەوبەری بەسرە پیشانی دا كە ئەم حكومەتە هیچ كارێك ناكات، بەڵام حكومەتی عێراقی بژارەیەكی دیكەی نییە و دەبێت ئەم كارە بكات و پەرە بەم ناوچانە بدات. ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەبێت، ئەوا دۆخەكە تا راددەیەك باشترە، هەرچەندە لە ئاستی تمووحدا نییە، بەڵام هەرچۆنێك بێت ئەوەی كراوە سەرەتا و دەستپێكێكی باشە و راستە رووبەڕووی دژواری بوونەتەوە، بەڵام توانیویانە تا راددەیەك ئیدارەی دۆخەكە بكەن، ئەمە لە كاتێكدا دۆخەكە لە خوارووی عێراق و لە ناوچە سوننەنشینەكانیشدا زۆر خراپە. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە دەبێت حكومەتی عێراق ئاوڕ لەم مەسەلەیە بداتەوە. بە دڵنیاییەوە من هیوای سەركەوتن بۆ حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی دەخوازم، بەڵام پێم وایە دەكرێت كاری زۆر زیاتر بكرێت، ئەمە لێكدانەوە و حوكمدانی منە لەم بارەیەوە. خاڵێكی دیكە هەیە كە من دەمەوێت ئاماژەی پێبكەم، ئەویش ئەوەیە ئێران لە رووی ئابوورییەوە دەستڕۆیشتووییەكی زۆری لە عێراقدا هەیە، ئەمەش كێشەی ئیسڕائیل نییە، بەڵكو كێشەی بەغدایە، بەڵام پێویستە وڵاتی ئێوەش دەست بكات بە پەرەپێدانی پیشەسازی ناوخۆیی و پیشەسازیی نەوت و غاز و بەرهەمهێنانی كارەبا و خاوێنكردنەوەی ئاو، واتە پێویست ناكات بۆ هەموو پێداویستییەك رووبكەنە ئێران. بەڵام ئەوەتا دۆخی كشتوكاڵ لە وڵاتی ئێوەدا زۆر خراپە. من لێرەدا پێم خۆشە ئاماژە بەوە بكەم كە من بۆ ماوەی چەند رۆژێك لە وڵاتی ئیمارات بووم- كە ناچمە نێو ووردەكارییەكانەوە لێرەدا- دەتوانم بڵێم ئیمارات و هەروەها سعودیەش- ئەگەرچی من سەردانی ئەو وڵاتەم نەكردووە- ئامادەن هاوكاریی عێراق بكەن بە شێوەیەكی گشتی، بە دڵنیاییەوە بە كوردستانیشەوە، بەڵام دەكرێت لە فاو و بەسرە و ناسریەوە دەست پێ بكرێت، كەواتە دەكرێت هەنگاوی سەرەتا دەست بە هاوكاریی ئابووری بكرێت، مەبەستم ئەوەیە دەكرێت لە یەك كاتدا پەیوەندیتان لەگەڵ ئێران و لەگەڵ ئەم وڵاتانەشدا هەبێت، هیچ كێشە و گرفتێك نییە لەم رووەوە و ئەمە لە بەرژەوەندیی خودی عێراقە، بەڵام نابینین حكومەتی عێراق هیچ كارێك بكات لەم رووەوە.
* ئەی چۆن لە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەغدا دەڕوانن و پێتان وایە بە چ ئاراستەیەدا دەڕوات؟
- من دەمەوێت ئەوەتان پێ بڵێم كە بەغدا بە راستی دژی بەرژەوەندییەكانی ئێوە نییە، واتە راستە رەنگە بیروبۆچونی جیاواز و بگرە ناكۆكی لە نێوانتاندا هەبێت، بەڵام ئەوەی دەكرێت بوترێت، ئەوەیە كە عادل عەبدولمەهدی كەسێكی باشە بۆ كورد و ئێوە ئەو باش دەناسن و ئەویش ئێوە باش دەناسێت، واتە لە ئێستادا سەرۆك وەزیرانێك لە بەغدا حوكمڕانە كە هاوسۆزە لەگەڵ خۆبەڕێوەبەرییەكەی ئێوەدا كە دەبێت ئێوەش سوود لەم دەرفەتە وەربگرن و تا ئێستاش ئەدایەكی باشتان هەبووە. هەرچۆنێك بێت پێویستە هەردوولاتان لەسەر تێكڕای كێشە سەرەكییەكان رێككەوتن بكەن و بگەڕێنەوە بۆ دۆخ و پەیوەندییەكی ئاسایی. ئەو دۆخە خۆبەڕێوەبەرییەی هەتانە دەستكەوتی زۆری هەبووە بۆ ئێوە، من لێرەدا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئێوە دەتوانن رێككەوتن بكەن لەسەر مەسەلە گرنگەكانی وەك داهاتی نەوت و كێشەی سنووری نێوانتان و.. هتد. چونكە پەیوەندیی ئێوە لەگەڵ بەغدا جیاوازە لە پەیوەندیی نێوان ئێمە فەلەستینییەكان، چونكە فەلەستینییەكان دەیانەوێت ئیسڕائیل تێكبشكێنن، واتە نایانەوێت سەربەخۆ بن لە نابلس و لە خلیل و لە قودس، ئەمە خەونی ئەوان نییە، بەڵكو خەونی ئەوان داگیركردنی تەل ئەبیبە، من باسی فەلەستینییەكان وەك تاكەكەس ناكەم، بەڵكو وەك كۆمەڵگە و وەك دەستەجەمعی ئەوان دەیانەوێت ئیسڕائیل تێكبشكێنن و حەماس بە ئاشكرا ئەمەی راگەیاندووە و تەنانەت ئەبو مازنیش نایەوێت ئیعتیراف بە مافی مانەوەی ئیسڕائیل بكات، چونكە ئەگەر كارێكی وابكات، دەیكوژن، كەواتە وەك كۆمەڵگە ئەمە تێڕوانینی فەلەستینییەكانە، ئەمە شتێكە كە گوێم لێ بووە و خوێندوومەتەوە. كەواتە ئەمە خەونی ئەوانە و ئەگەر ئەمەش خەونی ئەوان بێت، ئیدی چۆن دەتوانین ئاشتییان لەگەڵدا بكەین؟ بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا كورد نایەوێت بەغدا داگیر بكات، بە هەمان شێوە بەغداش نایەوێت هەولێر، یان هەڵەبجە یان سلێمانی داگیر بكات، بەغدا نایەوێت ئەم كارە بكات، بەڵكو هەموو ئەوەی دەیەوێت، ئەوەیە كە بگاتە رێككەوتن لەگەڵ ئێوە لەبارەی داهاتی نەوت و بەشە بودجەی كوردستان و سنووری نێوانتان، واتە لە بنەڕەتدا بەغدا شەرعییەتی ئێوەی قبووڵ كردووە و ئەمەش بێ ئەندازە گرنگە، كەواتە زۆر گرنگە لە سایەی ئەم هەلومەرجەدا ئێوە خاوەنی خۆبەڕێوەبەری بن، من باوەڕم وایە كە رۆژێك دێت ئێوە سەربەخۆ دەبن، بەڵام هیچ پێویست ناكات پەلە بكەن.
* كەواتە ئێوە گەشبینن بە ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی لە بەغدا؟
- بەڵێ، ئەمە راستە و بە دڵنیاییەوە من گەشبینم و لەم رووەوە ئێوە پێویستتان بەو سەركردە سیاسیانە دەبێت كە رێككەوتن لەگەڵ بەغدا بكەن، بۆ كۆتاییهێنان بە كێشەكان. دواتر من دەمەوێت قسەكانم بەوە كۆتایی پێبێنم كە كارێكی زۆر مەترسیدارە بۆ ئەوە كە تەنیا پشت بە داهاتی نەوت ببەستن، ئیدی ئەو داهاتە لە بەغداوە بەدەست بهێنن، یان لە فرۆشتنی نەوتەوە لەلایەن خۆتانەوە. نابێت هیچ وڵاتێك بە تەنیا پشت بە داهاتی ئەو سەرچاوەیە ببەستێت كە لە ژێر زەویدایە، بەڵكو دەبێت كار بكەن لەسەر پەرەپێدانی شارەزایی و پیشەسازیی خۆتان بدەن، هەروەها دەبێت سەرەتا بایەخ بە پەروەردە بدەن، بۆ ئەوەی بگەنە ئاستی وڵاتێكی وەك ئیسڕائیل، یان بەلجیكا، یان هەر وڵاتێكی پێشكەوتووی دیكە، كەواتە پێویستە هەرێمی كوردستان پەرە بە ئابوورییەك بدات كە بە راددەیەكی گەورە پشت بە داهاتی نەوت نەبەستێت، ئەمە گرنگترین هەنگاوە كە هەرێمەكەی ئێوە بیگرێتەبەر.