زیادەڕەوی نییە كە بوترێت خاڵی جیاكەرەوە و یەكلاكەرەوەی نێوان كۆمەڵگەیەك كە لە بازنەی شكست و قەیران و تەنگژەدا گرفتار بووبێت و كۆمەڵگەیەك كە توانیبێتی ئەدایەكی باشی ئابووری و سیاسی هەبێت،

زیادەڕەوی نییە كە بوترێت خاڵی جیاكەرەوە و یەكلاكەرەوەی نێوان كۆمەڵگەیەك كە لە بازنەی شكست و قەیران و تەنگژەدا گرفتار بووبێت و كۆمەڵگەیەك كە توانیبێتی ئەدایەكی باشی ئابووری و سیاسی هەبێت، بریتییە لە جۆر و سرووشتی حوكمڕانی لەو كۆمەڵگەیەدا. واتە تەنیا ئیدارەدان و حوكمڕانیی كۆمەڵگەیەك بەس نییە، بەڵكو دەبێت ئەو حوكمڕانییە كۆمەڵێك پێوەر و ستاندارد بەدی بهێنێت كە پێكەوە دەبنەهۆی بەدیهێنانی ئەوەی پێی دەوترێت حوكمڕانیی باش. هەروەها ئەوەش راستە كە هەر كۆمەڵگەیەك تایبەتمەندیی خۆی هەیە، كە دەرئەنجامی پاشخانی مێژووی و پەرەسەندنە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی ئەو وڵاتەیە، لەگەڵ ئەوەشدا رەنگە بتوانرێت كۆمەڵێك رەهەند و رواڵەتی هاوبەش دەستنیشان بكرێت، كە دەبێت بەدی بهێنرێت، تاوەكو حوكمڕانییەكە لە ئاستی چاوەڕوان و خواستەكانی خەڵكەكەدا بێت، وەك چەسپاندنی سەروەریی یاسا و هەڵگرتنی هەنگاوی جددی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەكارهێنانی داهاتی سەرچاوە سرووشتییەكان بۆ دەستەبەركردنی پەرەپێدانی ئابووری و بەرزكردنەوەی ئاستی ژیان و گوزەرانی خەڵكەكە. ئەو وڵاتانەی نەیانتوانیوە كارا بن لە دامەزراندنی حوكمڕانیی باشدا، باجی گەورەیان داوە و كۆمەڵگەكانیان بارگران بووە بە نەهامەتی و شڵەژانی كۆمەڵایەتی و نائارامیی سیاسی و پووكانەوەی ئابووری، لەم رووەوە وڵاتێكی وەك نەیجیریا لە كیشوەری ئەفریقیا نموونەیەكی زەقە. بۆ قسەكردن لەم بارەیەوە گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ یەكێك لە توێژەر و ئەكادیمییەكانی ئەو وڵاتەدا ئەنجام داوە بۆ تیشك خستنەسەر رەوشی ئەو وڵاتە و تەحەددییەكانی بەردەم هێنانەدی حوكمڕانییەكی كارا تێیدا. ئەویش پڕۆفیسۆر (جاكۆب ئۆلوفێمی فەتایل)ـە، كە خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە ئیدارەدانی گشتی كە لە زانكۆی بێنین لە نەیجیریا بەدەستی هێناوە و لە ئێستادا پڕۆفیسۆری زانستی ئیدارەدانە لە بەشی ئیدارەی گشتی لە زانكۆی لاگۆس ستەیت لە هەمان وڵات، ئەندام و توێژەرە لە چەند كۆمەڵە و ئەنستیتوتێك، وەك ئەنستیتوتی دیپلۆماسیەت و ئیدارەدانی گشتی، كۆمەڵەی باشووری ئەفریقیا بۆ ئیدارەدانی گشتی. خاوەن چەندین توێژینەوەیە لە بوارەكانی ئیدارەی گشتی و چاكسازیی ئیدارەی گشتی، گەندەڵی و تەحەددییەكانی بەردەم حوكمڕانیی باش لە كەرتی گشتی و ئەدا و ئیتیك لە كەرتی گشتی نەیجیریا، ئەمەش دەقی دیمانەكەیە.

* چۆن لە پرسی حوكمڕانی دەڕوانیت؟ ئایا بنەڕەتیترین پایەكانی ئەم جۆرە حوكمڕانییە چین و ئایا ئەو ئاستەنگ و تەحەددییانە چین كە بوونەتە هۆی ئەوەی وڵاتێكی وەك نەیجیریا نەتوانێت لەم رووەوە هەنگاوی كارا و بەرچاو هەڵبگرێت؟
- لە بنەڕەتدا كاتێك باسی حوكمڕانیی باش دەكەین، ئەوا ئەمە بە شێوەیەكی توند گرێدراوەتەوە بە پرسی سەروەریی یاساوە، لە هەمان كاتدا ئەمە گرێدراوە بە فەراهەمكردنی دیموكراسی و دەستەبەركردنی خزمەتگوزاری و پێداویستییەكانی هاووڵاتییانەوە. كاتێك ئێمە ئەگەری هێنانەدی ئەم هەلومەرجانە تاوتوێ دەكەین لە وڵاتانی تازە گەشەكردوودا، ئەوا دوچاری كێشە و دژواری دەبینەوە، هۆكاری سەرەكییش ئەوەیە كە سیاسەتمەداران و بڕیاربەدەستان بە پلەی سەرەكی لە خەمی هێنانەدی بەرژەوەندییە تایبەت و بەرتەسكەكانی خۆیاندان و لە خەمی خۆدەوڵەمەندكردندان، واتە وەك بزنسێك لە كاری سیاسی دەڕوانن و بەو شێوەیەش مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن. كە ئاشكرایە كاتێك سیاسەتمەندارانیش بەم شێوەیە هەڵسوكەوت بكەن، ئەوا ئەو حوكمڕانییەی لە ئارادا دەبێت، خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی خەڵك ناكات و زیانیان پێ دەگەیەنێت.
* كێشەیەكی دیكەی زۆر جددی و مەترسیدار كە وڵاتی نەیجریا بەدەستیەوە گرفتارە و بۆتەهۆی ئەوەی بەهەدەردانی سەروەت و سامانی گەورەی ئەو وڵاتە، بریتییە لە گەندەڵی كە لە ئاست و مەودایەكی زۆر بەربڵاودایە، چۆن لەم پرسە دەڕوانیت و چ هەڵسەنگاندنێكت هەیە بۆ رەوشەكە و ئایا گەندەڵی رێگرە لە بەردەم هێنانەئارای حوكمڕانیی باش، یان مەسەلەكە ئەوەیە ئەمە دەرئەنجامی حوكمڕانیی خراپە؟
- لە راستیدا ئەگەر ئێمە بێینەسەر باسی دۆخەكە لە وڵاتی نەیجیریا و چەندێكی وڵاتێكی دیكەی تازە گەشەكردوو لە ئەفریقیا و لە پەیوەندی بە پرسی حوكمڕانیی باشەوە، ئەوا واقیعەكە ئەوەیە كە هێنانەدیی حوكمڕانیی باش لەم وڵاتانەدا لە بارێكی نالەباردایە، بەتایبەتی بەهۆی بوونی گەندەڵییەوە، كە ئێمە دەزانین یەكێك لە پێوەر و ستانداردەكانی بوونی حوكمڕانیی باش بەرەنگاربوونەوە و سنوورداركردنی گەندەڵییە، بەڵام دەبینین گەندەڵی لە وڵاتانی ئەفریقیا بەگشتی و لە نەیجیریا بەتایبەتی زۆر بەربڵاوە. راستە لە زۆربەی جیهاندا گەندەڵی هەیە، بەڵام ئەوەی لێرە بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە هەر كاتێك سیاسەتمەداران دەگەنە دەسەڵات، ئەوا بیر لەوە دەكەنەوە چەند سەروەت و سامان كەڵەكە بكەن. ئەمە لە كاتێكدا ئەم وڵاتە خاوەن سەرچاوەی سرووشتییە كە دەكرا سوودیان لێ وەربگیرایە بۆ بواری پەرەپێدان و گەشەپێدان، بەڵام دەبینین بوونی گەندەڵی بۆتە رێگر لە بەردەم هێنانەدی ئەم ئامانجە. كەواتە لەم روانگەیەوە دەتوانم بڵێم كۆمەڵگەی ئێمە گرفتار بووە بەدەست ئەو دەسەڵات و سیاسەتمەدارانەوە كە لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون. ئەوەتا هێشتا كێشەكانی هەژاری و نەخوێندەواری و بێكاری كێشەی زەقن لەم وڵاتەدا، سەرباری ئەو سەروەت و سامانە سرووشتییانە كە هەیەتی.
* ئێوە ئاماژەتان بە خاڵێكی گرنگ كرد، واتە دەستتان خستەسەر كێشە و برینێكی گەورە كە زۆرجار توێژەران بە نەفرەتی سەرچاوەكان ناوی دەبەن، واتە سەرەڕای ئەوەی وڵاتەكە خاوەن سەرچاوەی گەورەی سرووشتییە، بەڵام ناتوانێت سوود لەم سەرچاوانە وەربگرێت و بگرە دەبنە مایەی نەهامەتی و نەگبەتییش بۆ وڵاتەكە، ئەمە تا چەند لە وڵاتی نەیجیریادا بەدی دەكرێت؟
- ئەوەی لەم رووەوە دەتوانین ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە ئەو سەروەت و سامان و سەرچاوە سرووشتییانە لە وڵاتی نەیجیریادا بەهەدەر و بەفیڕۆ دەدرێن، چونكە كاتێك ئێمە باسی چۆنیەتی هێنانەدی گەشەی ئابووری دەكەین، ئەوا دەبێت باسی چۆنیەتی رەخساندنی هەلی كار و چۆنیەتی ئەنجامدانی وەبەرهێنان بكەین، بەڵام هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، ئەم پرسانە نەبوونەتە خەم و ئەولەوییەتی سیاسەتمەداران و دەسەڵاتدارانی وڵاتی ئێمە. ئەوەتا ئێستاش بەشێكی زۆری خەڵكی وڵاتی ئێمە بە دەست نەبوونی كارەباوە گرفتارن. كەواتە دەتوانین ئێمە مەزەندەی ئەوە بكەین كە چۆن ئەم سامانە بەهەدەر دراوە و تەنانەت زۆرجار بەشێكی زۆری داهاتی ئەم سەرچاوانە بۆ بواری ئەمنی و بۆ چارەسەركردنی دۆخە نائارام و ناسەقامگیرەكە تەرخان كراوە، بەڵام لەوەشدا نەتوانراوە دەرئەنجامی بەرچاو و خوازراو بەدەست بهێنرێت. من لێرەدا دووبارە جەخت لەسەر گرنگیی سەركردایەتیی سیاسی دەكەمەوە، چونكە ئەگەر ئاراستەی كاركردنی سەركردایەتیی سیاسیی وڵاتەكە بە ئاقاری بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بوو، ئەو كات دەكرێت باس لە ئەگەرەكانی هێنانەئارای گەشەی ئابووری و هەنگاوهەڵگرتن بەرەو دامەزراندنی حوكمڕانیی باش بكرێت.
* كەواتە دەكرێت پرسیارەكە بە شێوەیەكی دیكە بكەین و بڵێین كێشە راستەقینەكە بریتی نییە لە بوونی سەرچاوە سرووشتییەكان، بەڵكو بریتییە لە بوونی حوكمڕانییەكی خراپ كە خەمی خەڵكی نەكردۆتە چەقی سیاسەتەكانی؟
- بەڵێ، بە دڵنیاییەوە ناكرێت لە سایەی حوكمڕانییەكی خراپدا چاوەڕوانی ئەوە بكەین گەشەی ئابووری بەدی بێت، بە دەربڕینێكی دیكە كاتێك حوكمڕانیی باش لە ئارادا نەبێت، ئەوا دەرئەنجامەكە چەقبەستن و پووكانەوەی ئابووری دەبێت. ئەوەتا ئێستاش دۆخەكە لە وڵاتی نەیجیریا بە چەشنێكە كە دەبینین ئابووریی ئەم وڵاتە دوچاری داكشان و پووكانەوە بووە. من دیسان كێشەكە دەگەڕێنمەوە بۆ سەركردە سیاسییەكانی وڵاتەكە و بە سیاسیكردنی سەرجەم رەهەند و بوارەكانی ژیان لەم وڵاتەدا، بە چەشنێك كە نەتوانراوە داهاتی ئەو سەرچاوانە بە شێوەیەكی بەكاربهێنرێن و بخرێنەگەڕ كە گەشەكردن و بووژاندنەوەی ئابووری لێ بكەوێتەوە.
* بە تێڕوانینی ئێوە پێویستە هەنگاوی بەپەلە چی بێت بۆ راستكردنەوەی ئەم بارە ناهەموارە؟ ئایا پێتان وایە دەبێت سەرەتا لە بەهێزكردنەوەی دامەزراوەكانەوە دەست پێبكرێت، یان هەڵمەتی هۆشیاركردنەوە، یان دەبێت ئەولەوییەت دەستەبەركردنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی قەزائی بێت؟ ئێوە لەم رووەوە چ پێشنیار و رێگاچارەیەك دەخەنەڕوو؟
- دەبێت هەنگاوی یەكەم و بەپەلە بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەی گەندەڵی بێت، كە ئێمە دەزانین گەندەڵی لەم وڵاتەدا لە ئاستێكی بەربڵاودایە، كە پێم وایە لەم رووەوە دەبێت كار لەسەر بەهێزكردنی دامەزراوەیەكی تایبەت بە نەهێشتنی گەندەڵی بكرێت، دەبێت ئەم دەزگایەش لە كۆنتڕۆڵ و ركێفی سیاسەتمەندارەكان رزگار بكرێت، ئەمە لە كاتێكدا ئەو دەزگایە دەبێت بە فیعلی چاودێری گەندەڵی بكات و بەرەنگاری ببێتەوە. دەبێت ئەم هەنگاوانەش لە چوارچێوەیەكی گشتگیرتر و بەرفراوانتردا هەڵبگیرێن كە ئەویش بریتییە لە سەروەریی یاسا، كە دەبێت كار جددی بكرێت بۆ هێنانەئارا و درێژەپێدان و پارێزگاریكردن لە سەروەیی یاسا.