نكۆڵی لەوە ناكرێت كە بنیاتنانی حوكمڕانییەكی باش و كارا، ئەرك و تەحەددییەكی دژوار و درێژخایەنە، ئەو كۆمەڵگەیانەی لەم بوارەدا هەنگاویان هەڵگرتووە، توانیویانە دۆخەكە بە ئاراستەیەكی ئەرێنیدا ببەن و لە دەرئەنجامدا تا راددەیەكی بەرچاو سەقامگیریی سیاسی و گەشەكردنی ئابووری و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی بەدی بهێنن، بە پێچەوانەوە ئەو كۆمەڵگەیانەی لەم رووەوە نەیانتوانیوە بەرەوپێش بچن، بە دەست چەندین قەیران و تەنگژەوە دەناڵێنن و بگرە هەندێ جار سەرچاوەكانی وڵاتەكانیان بەتایبەتی سەرچاوە سروشتییەكانیان بەهەدەر داوە و، تەنانەت ئەم سەرچاوانە بوونەتە مایەی بەدبەختی و نەهامەتی بۆ وڵاتەكە، بە چەشنێك كە نائارامیی سیاسی باڵی كێشاوە بەسەر كۆمەڵگەكەدا و دۆخی ئابووریش بە دەست چەقبەستن و پووكانەوە گرفتار بووە و، پەرتەوازەیی و دابەشبوونیش سەرتاپای كۆمەڵگەكەی گرتۆتەوە. بۆ قسەكردن لەسەر رەهەند و خەسڵەتە بنەڕەتییەكانی حوكمڕانیی باش و چۆنیەتی بنیاتنانی حوكمڕانییەكی لەم چەشنە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار گوڵان دیمانەیەكی ئەنجامدا لەگەڵ (بینێ مینتێ) كە پڕۆفیسۆرە لە سكووڵی بەڕێوەبردن و كاروباری گشتیی لە زانكۆی روتگێرس و بە شێوەیەكی گشتی لە توێژینەوەكانیدا بایەخ دەدات بە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان، ئیدارەدان و سیاسەتی گشتی، دیراساتی پەیوەست بە ئاشتی و ئاسایش، تیرۆریزم و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم، مافەكانی مرۆڤ و كاروبارە مرۆییەكان، دیراساتی پەیوەندیدار بە پرسەكانی دیموكراسی و پەرەپێدانەوە، بە قاچاخبردنی ماددە هۆشبەرەكان و چەك و مرۆڤەوە، دەقی دیمانەكەش لێرەدا بڵاو كراوەتەوە.

* سەرەتا دەمانەوێت تێڕوانین و بۆچوونی ئێوە بزانین لەبارەی چەمكی حوكمڕانیی باشەوە، ئایا چۆن لەم چەمكە تێبگەین و پێناسەكەی چییە؟ ئایا گرنگترین و بەرچاوترین رەهەند و خەسڵەتە سەرەكیی و بنەڕەتییەكانی حوكمڕانیی باش چین كە بكرێت ئاماژەیان پێ بكرێت؟
- ئەوەی لێرەدا دەتوانین ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە خەسڵەت و تایبەتمەندە بنەڕەتی و سەرەكییەكانی چەمكی حوكمڕانیی باش لە رۆژگار و سەردەمی سەدەی بیست و یەكدا بریتییە لەو پرۆسەی حوكمڕانییەی كە مرۆڤ، یان خەڵك دەكاتە چەق و ناوەندی سیاسەتەكانی، كاتێك دەڵێم سیاسەتێك كە تێیدا خەڵك چەقی قورسایی بێت، ئەوا مەبەستم ئەو سیاسەتەیە كە مایەی دەستەبەركردنی ئارامی و ئاسایشە بۆ خەڵك، لێرەشدا دەبێت چەمكی ئاسایش و ئارامی بە تێگەیشتنێكی بەربڵاو وەربگرین و تەنیا لە یەك رەهەنددا كورتی نەكەینەوە، لەم روانگەیەوە دەبێت ئەو سیاسەتانەی پیادە دەكرێن، ئاسایشی خۆراك، ئاسایشی كار و پەروەردە و چاودێریی تەندروستی و رەخساندنی دەرفەت و بەشداریكردنی سیاسی و.. هتد دەستەبەر و فەراهەم بكەن. كەواتە من لەم گۆشەنیگایەوە لە پرس و چەمكی حوكمڕانی دەڕوانم و پێم وایە دەبێت ئەو لایەنانە بەدی بێنێت كە ئاماژەم پێكردن.
* ئەگەر ئێمە چەمكی حوكمڕانیی باش گرێ بدەینەوە بە پرسی سەرچاوە سروشتییەكان و ئەو حاڵەتەی پێی دەوترێت «نەفرەتی سەرچاوەكان»، ئەوا دەبینین لە هەندێ لە وڵاتانی دەوڵەمەند بە سەرچاوە سروشتییەكان نەك نەتوانراوە سوود لەم سەرچاوانە وەربگیرێت بۆ بنیاتنانی حوكمڕانیی باش، بەڵكو ئەم سەرچاوانە بوونەتە مایەی نەهامەتی و بەدبەختیش بۆ ئەو وڵاتانە، تێڕوانین و تێگەیشتنی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- بە تێگەیشتن و لێكدانەوەی من دەكرێت بە راددەیەكی گەورە سەرهەڵدان و دروستبوونی ئەو حاڵەتەی پێی دەوترێت نەفرەتی سەرچاوەكان بگەڕێنینەوە بۆ هۆكارێكی دیاریكراو، كە ئەو هۆكارەش بریتییە لە بوونی سەركردایەتیی لاوازی سیاسی، كە نەتوانێت لە ئاست ئەداكردنی ئەركەكانیدا بێت. مەبەستم ئەوەیە سەركردایەتیی سیاسی لە هەر وڵاتێكدا فاكتەرێكی یەكلاكەرەوەیە بۆ ئەوەی ئایا لەو وڵاتەدا پرۆسەی حوكمڕانی بە چەشنێك بنیاتنراوە و ئیدارە دەدرێت كە خەڵكی بووبێتە چەقی لەبەرچاوگرتن و بایەخپێدانی سیاسەتەكانی و بەو پێیە حكومەتەكەش كارا و كاریگەر دەبێت. بەڵام لەلایەكی دیكەوە دەتوانین بڵێین سەرجەم ئەو وڵاتانەی خاوەن سەرچاوەی كانزایی و سەرچاوەی سروشتین، گرفتار و گیرۆدە نین بەدەست نەفرەتی سەرچاوەكانەوە، واتە هەندێ وڵاتی دەوڵەمەند بە سەرچاوەكان هەن كە توانیویانە لە ئاست ئەركەكانیاندا بن و بتوانن خواستەكانی خەڵك بەدی بێنن. من دووپاتی دەكەمەوە كە بە راددەیەكی سەرەكی سەرچاوە و هۆكاری كێشەكە لەم رووەوە بریتییە لە جۆری سەركردایەتییە سیاسییە دەسەڵاتدارەكەی وڵاتەكە، بەتایبەتی ئەگەر ئێمە لە هەردوو وڵاتی نەیجیریا و عێراق بڕوانین، دەبینین لەبری ئەوەی سەركردایەتیی سیاسیی ئەم وڵاتانە بە باشی ئەم سەرچاوانە بەكار بهێنن بۆ دەستەبەركردن و دابینكردنی پێداویستییەكانی خەڵكەكە و كۆمەڵگەكە، ئەوا ئەو سەرچاوانە بە چەشنێك بەكار دەهێنن كە بە شێوەیەكی سەرەكی خزمەت بە بەرژەوەندی و ئامانجەكانی خۆیان بكات. بۆ نموونە ئەگەر ئێمە لە وڵاتی نەیجیریا بڕوانین كە یەكێك لە وڵاتە گەورەكانە لە رووی بەرهەمهێنانی نەوتەوە، دەبینین لە هەمان كاتدا یەكێكە لەو وڵاتانەی كە زۆرترین رێژەی هەژاری هەیە لە نێو دانیشتووانەكەیدا. هەروەها ئەگەر لە وڵاتی عێراق بڕوانین، ئەوا بە دڵنیاییەوە ئەم وڵاتە زۆر دەوڵەمەندە لە رووی بوونی سەرچاوە سروشتییەكانەوە، بەڵام دەبینیت سەرجەم ناوچەكانی ئەم وڵاتە وەك یەك سوودمەند نەبوون لە داهاتی ئەم سەرچاوانە، راستە رەنگە هەندێ لە هەلومەرجەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتبێت، ئەگەر بەراورد بكرێت بەو بارودۆخەی لە سەروەختی رژێمی سەدامدا لەئارادا بوو، رەنگە بتوانین بڵێین هەندێ بەرەوپێشچوون بەدی هاتووە، بەڵام دەكرا كاری زۆر زیاتر ئەنجام بدرێت.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە هۆكاری بەهەدەردانی داهاتی سەرچاوە سروشتییەكان بریتییە لە لاوازی و شكستی سەركردایەتیی سیاسیی وڵاتەكە، ئایا دەكرێت لەم رووەوە بڵێین: مەسەلەكە پەیوەست نییە بە نەفرەتی سەرچاوەكانەوە، هێندەی ئەوەی پەیوەندیدارە بە نەفرەتی حوكمڕانیی خراپەوە، یان با بڵێین تێڕوانینی ئێوە لەسەر پەیوەندیی نێوان نەفرەتی سەرچاوەكان و نەفرەتی حوكمڕانیی خراپ چییە؟
- سەرەتا دەبێت ئێمە ئەوە بڵێین كە چەمكی نەفرەتی سەرچاوەكان لەلایەن كۆمەڵناسەكانەوە داهێنرا، كاتێك سەرنجی ئەو حاڵەتەیان دا كە چۆن بوونی سەرچاوە سروشتییەكان لە هەندێ وڵاتدا سەری كێشاوە بۆ دروستبوونی ناسەقامگیرییەكی بەربڵاو. بە كورتی ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن، راستی تێدایە، بەڵام رەنگە لەبری ئەوەی بوترێت نەفرەتی حوكمڕانیی خراپ، باشترە بوترێت شكستی سەركردایەتی و حوكمڕانی، كەواتە لێرەوە دەتوانین بگەینە ئەو دەرئەنجامە و بڵێین كە نەفرەتی سەرچاوەكان زادە و دەرهاویشتەی شكستی حوكمڕانی و سەركردایەتیی سیاسییە لەو وڵاتانەی كە حاڵەتی نەفرەتی سەرچاوەكانیان تێدا بەدی دەكرێت.
* مەسەلەیەكی دیكە كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەستیەوە گرفتارە، بریتییە لە سەرهەڵدان و دروستبوونی گرووپە تیرۆریستییەكان كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆریان بەرپا كردووە لەم وڵاتانەدا، بەتایبەتی ئێمە بینیمان كە چۆن بەشێكی زۆری هەردوو وڵاتی سووریا و عێراق لەلایەن ئەم هێز و گرووپانەوە وێران كران و ژمارەیەكی زۆری خەڵكیش كوژران و ئاوارە بوون، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت بە راددەیەكی گەورە هۆكاری دروستبوونی ئەم گرووپانەش بە چەشنی نەفرەتی سەرچاوەكان، بۆ شكستی سەركردایەتیی سیاسیی ئەم وڵاتانە بگەڕێنینەوە؟
- لە راستیدا ئەگەر ئێمە لە سەرهەڵدانی گرووپە تیرۆریستییەكانی ئەم سەردەم و رۆژگارە بڕوانین، ئەوا دەتوانین بڵێین كە چەند فاكتەرێك بوونەتە هۆكاری دروستبوون و گەشەكردنی ئەم گرووپە تیرۆریستییانە، بە دڵنیاییەوە دەكرێت لەم رووەوە باس لەوە بكەین كە پاڵنەری هەندێكیان بریتییە لە فاكتەری ئایدیۆلۆژی كە ئەمەش گرێ دراوەتەوە بە فاكتەری ئایینییەوە. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا ئێمە ناتوانین ئەوە نادیدە بگرین كە خەڵكی یان دانیشتووانەكە یان هاووڵاتیان لە رووی سیاسییەوە بێبەشكراو و دوورەپەرێزخراون، ئەمەش دۆخێك دەخولقێنێت كە ئەم گرووپانە بێن و بۆ بەرژەوەندیی خۆیان و برەودان بە ئامانجەكانیان سوود لەم دۆخە نالەبارە وەربگرن و، كار لەسەر خەڵكەكە بكەن، بۆ ئەوەی بچنە نێو ریزی گرووپە تیرۆریستییەكانەوە. كەواتە ناكرێت ئەم حاڵەتە لەبەرچاو نەگرین، چونكە هەندێ جار هاووڵاتیان لە رووی سیاسییەوە دوورەپەرێز دەخرێن و نكۆڵی لە مافە سیاسییەكانیان دەكرێت، ئەو كاتەش زەمینەیەكی لەبار دروست دەبێت، بۆ ئەوەی ئەم خەڵكانە پاڵنەری ئەوەیان بۆ دروست بێت، كە بچنە ریزی گرووپە تیرۆریستی و توندڕەوەكانەوە. ئێمە دەتوانین لەم رووەوە ئاماژە بە ئەزمونی هەردوو وڵاتی عێراق و نەیجیریا بكەین، كە ئەم حاڵەتەیان بەسەردا جێبەجێ دەبێت، كەواتە بە دڵنیاییەوە دەتوانین ئاماژە بەم هۆكارە بكەین كە بۆتە هۆی دروستبوون و گەشەكردنی ئەو گرووپانە.
* كەواتە دەتوانین بڵێین تاوەكو بە شێوەیەكی بنەڕەتی چارەسەری ئەو هۆكارانە نەكرێت كە دەبنە هۆی دروستبوون و گەشەكردنی ئەو گرووپانە، ئەوا دەكرێت بڵێین سەرهەڵدانی ئەم گرووپانە دەرئەنجامێكی حەتمییە؟
بەڵێ، ئەمە تەواو راستە.