تیژێن دەمیراڵ پێگ پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی ئیندیانا-زانكۆی بیردۆ ئیندیاناپۆلس، لە كارە ئەكادیمییەكانیدا بایەخ بە چەند پرسی گرنگ دەدات وەك: دیراساتی پەیوەست بە ناكۆكییەكان، توندوتیژیی سیاسی، ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەكان و سەركوتكاری و مافەكانی مرۆڤ. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە پرسی بەربڵاوی توندوتیژیی سیاسی و چۆنیەتی زاڵبوون بەسەریدا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی حوكمڕانی و ئەگەری هاتنەئارای دیموكراسی و چۆنیەتیی گەڕاندنەوەی سەقامگیریی سیاسی و خۆلادان لەوەی پێی دەوترێت «نەفرەتی سەرچاوەكان» و چەند پرس و مەسەلەیەكی دیكەی گرنگ و پەیوەندیدار كە بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* هەروەك ئاشكرایە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین كێشە و قەیرانی قووڵەوە گرفتارە، بەتایبەتی بەربڵاوی و تەشەنەسەندنی توندوتیژیی سیاسی، بە تێڕوانینی ئێوە ئایا هۆكارە ریشەییەكانی ئەم بارودۆخە نالەبار و ناهەموارە چین؟
- ئەگەر بە راشكاوی لەم پرسە بدوێین، ئەوا ئەم پرسە پێویستی بە گفتوگۆیەكی بەربڵاو هەیە لەبارەی فاكتەرە درێژخایەن و كورتخایەنەكانەوە. ئەوەی پەیوەست بێت بە فاكتەرە دوورمەوداكانەوە، ئەوا من باوەڕم وایە كە بە دڵنیاییەوە میراتی كۆڵۆنیاڵی پێش جەنگی یەكەمی جیهانی یەكێكە لەم فاكتەرانە. هێزە كۆڵۆنیاڵەكان بواریان نەدا بە گەشەكردنی ژێرخانی فرەیی سیاسی بە چەشنێك كە خەڵكی وڵاتەكە بتوانن را و بۆچون و دەنگی خۆیان هەبێت. هەروەها ئەم هێزانە ژێرخانی سیاسی و ئابوورییان تێكشكاند و لە رووی كۆمەڵایەتییەوە ناكۆكی و دووبەرەكییان دروست كرد لە پێناو برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خۆیان. كاتێك ئەم وڵاتانە توانییان سەربەخۆیی بەدەست بهێنن، ئەوا كەوتنە بەردەم ئەركی قورسی بنیاتنانی نەتەوە. بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی كە خاوەنی سەرچاوەی نەوت نەبوون، دوچاری دژواری بوونەوە لە بنیاتنانی سیستمێكی سیاسیی سەقامگیر و رێكار و رێوشوێنی سەربازیی سەركوتكارییان بەكارهێنا، بۆ سەپاندنی كۆنتڕۆڵ و جڵەوی خۆیان. هەروەها ئەو وڵاتانەش كە خاوەنی سەرچاوەی نەوت بوون، بەرەنگاری ئەنجامدانی هەر گۆڕانكارییەك بوونەوە كە ببێتە ئاستەنگ لە بەردەم دەستڕاگەیشتنی نوخبەی حوكمڕان بەو سەرچاوەی نەوتە، لە ئەنجامدان كەلێن و دابەشبوونی نێوان نوخبە و باقی خەڵكەكەی دیكە قووڵتر بۆوە. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە ئەم رژێمانە هێندە سەركوتكار بن، ئەمەش لە دەرئەنجامدا توندوتیژی زیاتری بەدوای خۆیدا هێنا. بە دڵنیاییەوە رۆڵی ئافرەتان و نەبوونی پەروەردە و خوێندن و دەستێوەردانی دەرەكی رۆڵێكی گەورەیان هەبووە لەوەی بەردەوام توندوتیژی رووبدات.
* هەروەك دەزانن گەلانی ئەم ناوچەیە خەبات و تێكۆشانێكی زۆریان كردووە بۆ بەدەستهێنانی ژیان و گوزەرانێكی باشتر و دروستكردنی حوكمڕانییەكی باش و كارا، هەروەك ئەوەی لە میانەی بەهاری عەرەبیدا بەدیمان كرد، بەڵام وەك بینیمان بەهاری عەرەبی نائومێدییەكی قووڵی بەدوای خۆیدا هێنا، هەروەها دۆخەكە زیاتر داڕووخا، هەروەها لەم دواییەدا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی لە سودان و جەزائیر روویاندایەوە، كە زۆر كەس ناویان لێناوە «دووەم بەهاری عەرەبی»، شرۆڤە و خوێندنەوەی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- لە راستیدا دووركەوتنەوەی بەشیر لە سودان و بوتەفلیقە لە جەزائیر لە دەسەڵات ئەگەری بەرەوپێشچوون بەرەو دیموكراسی لەخۆ دەگرێت، بەڵام لە هەمان كاتدا رۆڵی زاڵی سوپا و دامەزراوەی سەربازی مایەی نیگەرانییەكی زۆرە. واتە لەم رووەوە خەڵكانێك هەن، نیگەرانن لەوەی كە حكومەتە سەربازییە راگوزەرییەكان هیچ نین، جگە لە درێژەپێدانی رژێمە رووخاو و لەكارلادراوەكان. بەڵام هێشتا بارودۆخەكە لە سودان ناڕوونە و نادڵنیایی باڵی بەسەردا كێشاوە، هەرچۆنێك بێت من پێشبینی سەركوتكاری سەربازی دەكەم، ئەگەر ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەكان بەردەوام بن. دووبارەی دەكەمەوە، رۆڵی زاڵ و باڵادەستیی سوپا هاوشێوەی ئەو دۆخەیە كە لە میسردا هەیە، لەم روانگەیەوە من پێم وایە ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە ئایندەی نزیكی ئەم دوو وڵاتەوە، ئەوا هێشتا حوكمڕانییەكی باشتر لە دەرەوەی وێنەكەیە.
* پێدەچێت هەر هەوڵێك لەم ناوچەیەدا كە بە ئاراستەی بە دیموكراسیكردن بدرێت، شكست دەبێتە چارەنووسی، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەتوانرێت ئەم بازنەیە بشكێندرێت؟
- من پێم وایە ئێمە پێویستمان بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنە تەنانەت ئەگەر ئەو هەڵبژاردنانە 100% راست و دروست نەبن. چونكە ئەم هەڵبژاردنانە دەبنەهۆی ئەوەی وردە وردە چاوەڕوانی و شێوازێك دروست بێت و ناوچەكە دەتوانێت بە تێپەڕبوونی كات سوود لەم شێواز و چاوەڕوانییە وەربگرێت. ئەم پرۆسەیەش لە شەو و رۆژێكدا روونادات، بەڵام دەبێتەهۆی بەرەوپێشبردنی ناوچەكە. نەیجیریا نموونەیەكی باشە لەم رووەوە. راستە بە هیچ شێوەك ناتوانین بڵێین بارودۆخەكە بێ كەموكوڕییە لەم وڵاتەدا، بەڵام هەرچۆنێك بێت لە دۆخی ساڵی 1999 باشترە.
* زۆر باس لەوە دەكرێت كە تایفەگەری ئاگری توندوتیژی و پشێویی سیاسی لەم ناوچەیەدا خۆش كردووە و بۆتە كۆسپی سەرەكیی بەردەم چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییە سیاسییەكان، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- مەسەلەكە تەنیا تایفەگەری نییە، بەڵكو كێشەی هۆزگەریش هەیە كە دەبێت ناوچەكە چارەسەری بكات و بەسەریدا زاڵ بێت. كێشەكە ئەوەیە كاتێك حكومەتەكان شكست دەهێنن لە دەستەبەركردنی هەلومەرجێكی باش بۆ هاووڵاتییەكانیان، ئەوا ئەگەری زیاتر دروست دەبێت كە خەڵكی ئیستیغلال بكرێت لەسەر بنەمای ناسنامەكانی دیكەی بچووكتر لە نەتەوە، وەك ناسنامەی تایفەگەری و هۆزگەری، بۆ تێپەڕاندنی ئەم ناسنامانەش پێویستە خەڵكی متمانەیان بە حكومەتەكانیان هەبێت.
* زۆرێك لە وڵاتانی دەوڵەمەند بە سەرچاوە سروشتییەكانی ئەم ناوچەیە گرفتارن بە دەست حوكمڕانیی خراپەوە كە بوونەتە هۆی بەهەدەردانی ئەو داهاتانەی بەهۆی ئەم سەرچاوانەوە بەدەست دەهێنرێن، ئایا پێت وایە بوونی ئەم سەرچاوە سروشتییانە فاكتەرێكی ئاسانكارە بۆ دروستبوونی حوكمڕانیی ناكارا و ناسەقامگیریی سیاسی؟
- ئەمە هیچ گومان هەڵناگرێت. چونكە كاتێك حوكمڕان و ئەو كەسانەی لەو سێكتەرانەدا كار دەكەن كە پەیوەندیدارن بەم سەرچاوانەوە، سوود لەو داهاتە زۆرانە وەردەگرن كە ئەم سەرچاوانە بەدی دەهێنن، بە بێ ئەوەی ناچار بن وەبەرهێنان لە كۆمەڵگەكانیاندا بكەن، ئەوا ئەمە دۆخێك دروست دەكات كە نەیانەوێت دەستەبەرداری دەستڕاگەیشتن بەم سوود و داهاتانە بن. هەروەها دەتوانین بڵێین بە بێ بوونی سیستمی سەپاندنی باج ئەوا هاووڵاتییان ناتوانن لێپرسینەوە لە حكومەتەكانیان بكەن. كەواتە ئەوانەی كە توانای دەستڕاگەیشتنیان هەیە بەم سەرچاوانە پەنا بۆ بەكارهێنانی سەركوتكاری دەبەن، لەبەر ئەوەی نایانەوێت خەڵكی بەرەنگارییان ببنەوە، لەلایەكی دیكەوە ئەو كەسانەی رێگەی دەستڕاگەیشتنیان نییە بە سوود و داهاتی ئەم سەرچاوانە، هیچ رێگاچارەیەكی سیاسی بەدی ناكەن بۆ گەیشتن بە سیستمەكە، لەبەر ئەوە ئەوانیش پەنا بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی دەبەن.
* كەواتە دەكرێت و پێویستە چی بكرێت بۆ دروستكردنی حوكمڕانییەكی كارا؟ ئایا باشترین رێگاچارە چییە بۆ ئەوەی لەم رووەوە بگیرێتەبەر بۆ هێنانەدی گەشەگردنی ئابووری و سەقامگیری سیاسی؟
- لە راستیدا ناتوانین بڵێین تاكە ستراتیژییەتێك هەیە كە بتوانرێت لە سەرجەم ناوچەكەدا پیادە بكرێت، لەبەر ئەوەی چەندین جیاوازی هەن لە نێوان وڵاتانی دەوڵەمەند بە سەرچاوەكان و وڵاتانی هەژار لە رووی سەرچاوە سروشتییەكانەوە. بەڵام ئەوەی بە شێوەیەكی گشتی دەتوانم بیڵێم، ئەوەیە كە من مشتومڕی ئەوە دەكەم كە پشتیوانیكردن لە بزنسە بچووكەكان و دروست و رەخساندنی هەندێ لە دەرفەتە ئابوورییەكان بۆ خەڵكی لە دەرەوەی كەرتی گشتی و وەبەرهێنانكردن لە بواری پەروەردەدا و سەپاندنی باج و ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە كاتی خۆیاندا، دەبنە خاڵ و دەستپێكێكی باش و هەنگاوێكن بە ئاراستەی راست و دروستدا.
* مەسەلەیەكی دیكە كە لەم ناوچەیەدا بۆ ماوەیەكی درێژخایەنە بوونی هەیە، بریتییە لە ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسڕائیل كە توندوتیژییەكی زۆری سیاسی لێكەوتۆتەوە، كە بەم دواییە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ پلانێكی راگەیاند بۆ چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییە كە بە سەفقەی سەدە ناسراوە و زیاتر چارەسەركردنی لایەنی ئابووری لەبەرچاو گرتووە، ئایا پێت وایە ئەمە رێگاچارەیەكی سەركەوتووە بۆ چارەسەركردن و گۆڕینی ئەم ناكۆكییە بە ئاراستەی یەكلاكردنەوەی كێشەكەدا؟
- من پێم وانییە ئەم دەرئەنجامەی لێ بكەوێتەوە. چونكە بە بێ لەبەرچاوگرتن و چارەسەركردنی نیگەرانییەكانی فەلەستین، ئەوا هەر سەفقەیەك، یان پێشنیارێك كە بخرێتەڕوو میسداقییەتی لاواز دەبێت. هەروەها ئاشكرایە كە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ هیچ میسداقیەتێكی نییە لە نێو فەلەستینییەكاندا و ئێمەش دەزانین بە بێ بوونی متمانە ئەوا هیچ ئەگەرێك لە ئارادا نییە بۆ ئەوەی بتوانرێت بە شێوەیەكی كارا ناكۆكییەكە چارەسەر بكرێت.