مالیك موفتی پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی توفتس و وانەبێژی بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پتر پەیوەستن بەو هەلومەرجەی لە ئێستادا باڵی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوە، بەتایبەتی لە پەیوەندی بەوەی پێی دەوترێت: «دووەم بەهاری عەرەبی» بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە جەزائیر و بەتایبەتی لە سوداندا روودەدات، هەروەها دەستپێشخەرییەكەی ئەم دواییەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بۆ كێشە و ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل، لەگەڵ پرسی حوكمڕانی و چۆنیەتی خۆلادان لەوەی كە بە «نەفرەتی سەرچاوەكان» ناونراوە.

* هەروەك ئاشكرایە كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین كێشە و تەنگژەی سەخت و قووڵەوە دەناڵێنێت، ئێوە وەك كەسێكی شارەزا و تایبەتمەندی ئەم ناوچەیە پێتان وایە ئاراستەی پەرەسەندن و رووداوەكان ئەم ناوچەیە بە چ ئاقارێكدا دەبەن؟ ئایا دەبێت چاوەڕوانی پشێوی و ناسەقامگیریی زیاتر بین، یا ئەگەری ئەوە هەیە ناوچەكە بە چەشنێك بگۆڕێت كە ئاشتی و ئارامی بۆ بگەڕێتەوە و لە وڵاتەكانیدا حوكمڕانێتییەكی كارا بكرێت؟
- ئەوە راستە كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوچاری ژمارەیەكی زۆر تەحەددی و قەیران بۆتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەداخەوە بارودۆخەكە ئەوەندە ناسەقامگیر و هێندە نائارامە كە ناتوانین بڵێین خراپترین هەلومەرجەكانمان تێپەڕاندووە. لەگەڵ ئەوەشدا، من باوەڕم بەوە هەیە كە پشێوی و نائارامییەكانی ئێستا ئاماژەن بۆ كۆتاییهاتنی سیاسەتی كۆن كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لە ناوچەكەدا باڵادەست بووە و باڵی بەسەردا كێشاوە، ئومێدەواریشم كە لە مەودای دووردا و لە ئایندەیەكی درێژخایەندا ناوچەكە پێ بنێتە نێو دۆخێكەوە كە حوكمڕانییەكی كارا و شەفافی تێدا بەرقەرار بێت و خەسڵەتی نوێنەرایەتی تێدا بەرجەستە بێت.
* ئاشكرایە كە گەلانی ئەم ناوچەیە خەبات و تێكۆشانێكی سەختیان كردووە لە پێناوی هێنانەدی مافەكانیان و دەستەبەركردنی حوكمڕانییەكی باش و كارا، هەروەك ئەوەی لە سەروەختی بەهاری عەرەبیدا بەدی كرا، بەڵام هەروەك دەزانین بەهاری عەرەبی بە نائومێدییەكی قووڵ كۆتایی هات لە هەندێ وڵاتدا و بگرە بارودۆخەكە بە راددەیەكی گەورە ناسەقامگیر بوو، پشێویش باڵی بەسەر وڵاتەكەدا كێشا، ئێستا دووبارە دەبیین لە هەندێ وڵات- لە جەزائیر و سودان- دووبارە خۆپیشاندانەكان روودەدەنەوە، ئێوە چۆن لەم پەرەسەندنانە دەڕوانن و ئایا دەكرێت ئەم بازنەیە بشكێندرێت و هەنگاوی راستەقینە بۆ دیموكراسی لەم ناوچەیەدا هەڵبگیرێت؟
- لە كاتێكدا راپەڕینەكان لە سەرەتادا و لە زۆر شوێندا سەركوتكران و لە كاتێكدا دەركەوتنەوە و سەرهەڵدانەوەی خۆسەپێنی پاڵپشتی لێكرا لەلایەن زۆرێك لە دەوڵەتە بەهێزەكانەوە، هەم لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەم لە دەرەوەی ئەم ناوچەیەدا، ئەوا بەهاری عەرەبی- كە دەنگدانەوە و رەنگدانەوەی دەبینین لە وڵاتانی وەك سودان و جەزائیر- ئاماژەن بە روودانی دوو بەرەوپێشچوونی گەورە و گرنگ كە قابیلی ئەوە نین پێچەوانە بكرێنەوە: بۆ یەكەمجار گەلانی ناوچەكە ئەوەیان خستۆتەڕوو كە ئەوان خوازیاری بەدیهاتنی حكومەتێكی دیموكراتی و نوێنەرایەتین و ئەمەش بۆتە ئامانجی سیاسیی سەرەكیی ئەوان، هەروەها بۆ یەكەمجار ئەوەیان پیشاندا كە ئەوان دیواری ترسیان شكاندووە، تەنانەت لەبەرامبەر دڵڕەقترین رژێمەكاندا. لەم روانگەیەوە دەتوانین بڵێین: ئەگەرچی لێرە و لەوێ پاشەكشە و شكستیش روویداوە، بەڵام ئەو پرۆسەیەی كە لە ساڵانی 2010-2011 روویان دا، ناتوانرێت پێچەوانە بكرێنەوە، لەم رووەوە دەكرێت بوترێت ئەگەری ئەوە هەیە كە بازنەی سەرهەڵدانی راپەڕینی جەماوەری و سەركوتكردنی لەلایەن دەسەڵات و رژێمە خۆسەپێنەكانەوە بەردەوام بێت، لەگەڵ بازنەی حكومەتی هەڵبژێردراو و كودەتای سەربازی، تا ئەو كاتەی كە وردە وردە هاوسەنگییەكە بە شێوەیەكی یەكلاكەرەوە بە ئاراستەی دیموكراسیدا دەگۆڕێت. بەڵام رەنگە ئەم پەرەسەندنە دەیان دەیەی پێ بچێت بۆ ئەوەی رووبدات، نەك چەند ساڵێك.
* ئەوەی لە واقیعدا بەدی دەكرێت و بەرچاوە، ئەوەیە كە زۆربەی زۆری ئەو وڵاتانەی خاوەن سەرچاوەی سروشتین بەدەست حوكمڕانیی خراپەوە دەناڵێنن، كە لە ئەنجامدانی سەرچاوە سروشتییەكان و ئەو داهاتەی بەهۆی ئەم سەرچاوانە بەدەست دەهێنرێن، بە هەدەر دەدرێن، كەواتە ئایا دەتوانین بڵێین بوونی ئەم سەرچاوانە خۆیان لە خۆیاندا هۆكارێكی ئاسانكارن بۆ دروستبوونی حوكمڕانیی ناكارا و ناكاریگەر؟ یان بوونی سەرچاوە سروشتییەكان بە شێوەیەكی حەتمی سەردەكێشن بۆ حوكمڕانیی خراپ و ناكارا و خۆ ئەگەر ئەزموونی سەركەوتوو هەبێت، ئایا ئەو رێگاچارە و میكانیزمانە چین كە دەكرێت بگیرێنەبەر بۆ ئەوەی ئەم سەرچاوانە بگۆڕدرێن بۆ ئامرازێك كە بە هۆیەوە حوكمڕانییەكی باش و كارا دابمەزرێنرێت و دەستەبەر بكرێت، ئایا باشترین ستراتیژییەت و سیاسەت لەم رووەوە چییە؟
- توێژینەوەكانی لە بواری ئابووریی سیاسیدا بە راددەیەكی گەورە ئاماژە بەوە دەكەن كە بوونی سەرچاوەی بەهادار (بە چەشنی نەوت) كە حكومەتەكان دەتوانن قۆرخی بكەن و كەڵكی خراپی لێوەربگرن، لە بری ئەوەی پشت بە گەلەكانیان ببەستن و لە رێی سەپاندن باج بەسەریانەوە داهات بەدەست بهێنن، كاریگەری و ئاكامی خراپی لێدەكەوێتەوە لەسەر پەرەسەندنی ئابووری و سیاسی. لەم روانگەیەوە دەكرێت بوترێت كە رێی تێناچێت بتوانرێت بارودۆخەكە پێچەوانە بكرێتەوە بە بێ ئەوەی سەرەتا ئاڵوگۆڕ بەسەر فۆرمی حكومەتدا نەهێنرێت، بە چەشنێك حكومەتێكی پتر شەفاف بێت و بە سەروەریی یاساوە پابەند بێت.
* هەروەك ئاشكرایە كە یەكێك لە پەرەسەندنە بەرچاوەكانی دیكەی ئەم ناوچەیە كە هەموو لایەكی بەخۆوە سەرقاڵ كردووە، كێشە و ناكۆكیی نێوان ئەمریكا و ئێرانە، تێڕوانینی ئێوە چییە لەسەر ئەو فشار و سزایانەی كە ئەمریكا سەپاندوونی بەسەر ئێراندا كە دەیەوێت ئەو وڵاتە لە رووی ئابوورییەوە بەچۆكدا بێنێت، ئایا پێت وایە ئەم سزایانە سەربكێشن بۆ ئەوەی هەردوولا بگەنە رێككەوتن، یان ئێران و ئەمریكا بە شێوەیەكی حەتمی لەسەر رێڕەوی پێكدانن؟
- لە راستیدا زۆر دژوارە بتوانین پێشبینی ئەوە بكەین كە روودەدات، لەبەر ئەوەی چەند گۆڕدراو هەن كە هەردوو وڵاتەكە بەرەو بارودۆخی هەڵكشان دەبەن. پێدەچێت سزاكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەر ئێران كاریگەری گەورەیان هەبێت، بە شێوەیەك كە بۆی هەیە سەركردایەتیی ئێران ناچار بكات هەنگاوێك هەڵبگرێت كە ئەم شێوازی كاركردنە گران لەسەر ئەمریكا بوەستێت لە رێی ئەوەی كە ئێران پەرچەكرداری هەبێت لەبەرامبەر فشارەكانی ئەمریكا لە عێراق، یان لوبنان یان لە فەلەستین، یان هەروەك ئەوەی ئەمریكا ئاماژەی پێكردووە كە ئەگەری روودانی لێدەكرێت، لە هێڵەكانی گواستنەوەی نەوت لە دەریادا. لە هەمان كاتدا، چەند كاراكتەرێكی بەهێز هەن، هەم لە ناوخۆدا و هەم لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە هانی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەدەن بۆ ئەوەی رێگاچارەی سەربازی لە دژی ئێران بگرێتەبەر، خۆ ئەگەر بێت و راپرسییەكان بەردەوام ئەوە پیشان بدەن و ئاماژە بەوە بكەن كە سەرۆك ترەمپ لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ساڵی داهاتوودا ئەدا و دەرئەنجامێكی خراپی دەبێت، ئەوا دەتوانین بڵێین مەحاڵ نابێت كە رەنگە مەیلی ئەوەی بۆ دروست بێت كە پەنا بباتەبەر سەركێشی سەربازی بۆ باشتركردنی پێگەی خۆی لە هەڵبژاردنەكاندا.
* ناكۆكی و كێشەیەكی درێژخایەن و ئاڵۆزی دیكەی ئەم ناوچەیە بریتییە لە ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل، كە بەم دواییە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بەشێك لەو دەستپێشخەرییەی ئاشكرا كرد كە ناونرا سەفقەی سەدە، كە ئاشكرایە چەقی قورسایی ئەم دەستپێشخەرییە بریتییە لە پرسی ئابووری و بنیاتنانی ژێرخان، پرسیارەكە ئەوەیە كە تا چەند ئەگەری ئەوە هەیە لە بەدیهێنانی دەرئەنجامێكی خوازراو سەركەوتوو بێت؟
- ئەوەی بەدی دەكرێت لەم رووەوە ئەوەیە كە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە ئاشكرا لایەنگری دەكات بۆ بەرژەوەندیی حكومەتی هاوپەیمانێتی راستڕەو لە ئیسرائیل، بۆ نموونە، ئەوەتا باڵیۆزی ئەمریكا لەو وڵاتە بەم دواییە دووپاتی ئەوە دەكاتەوە كە یەزدان پشتیوانی ئیسرائیل دەكات، لەم روانگەیەوە رێی تێناچێت كە هەر دەستپێشخەرییەك بخرێتەڕوو قابیلی قبووڵكردن بێت بەلای فەلەستینیەكانەوە. هەرچەندە ئەوە راستە كە هاوكاریی ئابووری پێداویستییەكی بەپەلەیە بۆ دانیشتووانی كەناری رۆژئاوا و كەرتی غەززە، بەڵام تاوەكو ئەم كارە هاوشان نەبێت بە هەڵگرتنی هەنگاوی راستەقینە بۆ كۆتاییهێنان بە داگیركاری ئیسرائیل، ئەوا نابێتەهۆی بەدیهێنانی دەرئەنجامی خوازراو. لەبەر ئەوە بە دیدی من چارەنووسی ئەم پلانە شكست دەبێت.