كۆری زۆلی وانەبێژ و بەڕێوەبەری ئاموژگای ئاسایشی نەتەوەیی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمە لە زانكۆی سیراكیوز، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك زانستی كۆمەڵایەتی، سیاسەتی گشتی و كەلتوور و حوكمڕانی و شێوازە گۆڕدراوەكانی ناكۆكیی جیهانی و رۆڵی یاسای نێودەڵەتی مرۆیی لە ناكۆكییە هاوچەرخەكاندا، هەروەها بایەخ بە كاروباری ئەفغانستان و پاكستان و وڵاتانی دوای بەهاری عەرەبی دەدات. بۆ شرۆڤەكردنی چەند پرسێكی پەیوەست بە بارودۆخی گشتیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مەسەلەی بەكارهێنانی دەستپێشخەرییە ئابوورییەكان وەك دەروازەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكان، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا.

* بە شێوەیەكی گشتی وەك كەسێكی شارەزای كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چۆن لە بارودۆخی ئەم ناوچەیە دەڕوانێت؟
- من پێم وایە لە سیاقی ناوچەی كەنداودا و ئەوەی پەیوەندی بە وڵاتانی عەرەبیی كەنداوەوە هەبێت، ئەوا هاوكارییەكی زیاتر بەدی دەكرێت لە نێوان ئیمارات و سعودیە و بەحرەین بۆ دروستكردنی هەندێ فشار لەسەر ئێران و بۆ بەرگرتن بە بەكارهێنانی هێزە وەكیلەكانی بۆ دروستكردنی ناكۆكی و پشێوی لە شوێنەكانی دیكە. كەواتە لەم رووەوە رژێمە پاشایەتییەكانی كەنداو بە راددەیەكی گەورەتر پێكەوە كاردەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتی ئێران كە پەیوەستە بە شەڕكردنی شاردراوەوە. ئەم جۆرە كاركردنەش هاوزەمان و هاوئاهەنگ كراوەتەوە لەگەڵ هەوڵەكانی ئەمریكا – بەتایبەتی لەلایەن ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە- بۆ ئیحتیواكردنی ئێران و بۆ دروستكردنی هەندێ كۆت و بەندی ئابووری لەسەر رەفتارەكانی ئێران. كەواتە هەر كاتێك كۆمەڵێك حكومەتی گەورە و بەهێز و دەوڵەمەندت پێكەوە كاربكەن بۆ ئیحتیواكردنی وڵاتێك كە لە شەڕێكی شاردراوەوە تێوەگلاوە، ئەوە كارێكی باشە، تەنانەت ئەگەر لەگەڵیدا هاوڕاو هاوهەڵوێست نەبیت. كەواتە ئەمە بەرەوپێشچوونێكی ئیجابییە. پەرەسەندنێكی دیكەی ئیجابی ئەوەیە كە عێراق زیاتر بەهێز دەبێتەوە و توانایەكی زیاتری هەیە بۆ ئەنجامدانی هەماهەنگی لە نێوان سوپا و هێزی پۆلیسدا بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەی گرووپی تیرۆریستی وەك داعش و گرووپەكانی دیكە. كە پێم وایە ئەمە بەرەوپێشچوونێكی باشە. هەرچەندە هێشتا عێراق پرۆسەیەكی درێژخایەنی ئاوەدانكردنەوەی لەبەردەمدایە. لەلایەكی دیكەوە ئێمە ئەوە بەدی دەكەین كە هەوڵ دەدرێت دادگایی كەسانی سەر بە داعش بكرێت، كە هەندێ كەس رەخنە لە پرۆسەكە دەگرن و دەڵێن دادپەروەری لەخۆناگرێت، بەڵام هەر هەوڵدان بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی سیستمە یاساییەكەدا دادگایی ئەندامان و پشتیوانكارانی داعش بكرێت، خۆی لە خۆیدا كارێكی باشە. كەواتە لە حاڵەتی عێراقدا هەندێ لایەنی گەش بەدی دەكرێت. ئەوەی پەیوەندی بە دۆخی ئەفغانستانەوە هەبێت، ئەوا دۆخەكە مایەی كێشەی زیاترە و دەركەوت تاڵیبانیش درێژخایەنتر و دژوارترە لە ناوچەكەدا هەم لە رووی سەربازی و هەم لە رووی سیاسییەوە، كە من ئومێدەوارم بەرەوپێشچوونی زیاتر لە هەوڵەكانی سەقامگیری بەدی بێت لەو وڵاتەدا كە هێشتا ئەمە رووی نەداوە. پێم وایە ئەمریكا و هێزە هاوپەیمانەكانی دیكە دوچاری شەكەتی بوونەتەوە لەو وڵاتەدا، لەبەر ئەوە نابینین سیاسەتێكی چالاك پیادە بكەن بۆ ئەوەی ئەفغانستان لە رووی سەربازی و ئابوورییەوە سەقامگیر بێت. ئەمەش هەواڵێكی خۆش نییە بۆ ئەفغانستان. خۆ ئەگەر لە دۆخی وڵاتێكی وەك سووریاش بڕوانین لە ناوچەكەدا، ئەوا هێشتا نادڵنیاییەكی زۆر هەیە لەبارەی ئەم وڵاتەوە، مایەی دڵخۆشییە كە دەبینین ئاوارە و پەناهەندەكان كە بەهۆی شەڕەوە لە ماڵ و حاڵی خۆیان دووركەوتنەوە، وردە وردە دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەی خۆیان، كە دەبینین نزیكەی دوو ملیۆن كەس دەگەڕێنەوە بۆ سووریا، ئەمەش بەرەوپێشچوونێكی زۆر باشە، چونكە گەڕانەوەی خەڵك بە مانای ئەوە دێت كە سەقامگیرییەكی ئەوتۆ هەیە كە بوار بە گەڕانەوەیان بدات بە بێ ئەوەی دوچاری سزادان و سەركوتكاری و جیاكاری ببنەوە، ئەمەش بەرەوپێشچوونێكی باشە. بەڵام ئاشكرایە هێشتا پرسیاری گەورە ماوەتەوە لە پەیوەندی بە حوكمڕانی سیاسیی و دەسەڵاتی ئەسەدەوە، كە لە رۆژنامەكانی رۆژئاوادا باس لە پێویستی دووركەوتنەوەی ئەسەد لە دەسەڵات دەكرا، ئیدارەی پێشووی ئەمریكاش ئەم بۆچوونەی هەبوو، ئەوروپاش لەگەڵ ئەمەدا هاوڕا بوو، بەڵام دەركەوت ئەو یەكێكە لەو سەركردە كەمانەی كە ماوەتەوە دوای نزیكەی هەشت ساڵ شەڕی ناوخۆیی، كەواتە ئێستا ئەو كەسێك نییە بە ئاسانی فەرامۆش بكرێت. هەرچۆنێك بێت من خوازیاری ئەوەم حكومەتەكەی ئەسەد كاری زیاتر بكات نەك بۆ سەقامگیركردنی وڵاتەكە و كاركردن لەسەر دەستپشێخەرییەكانی گەشەی ئابووری، بەڵكو پابەندبوونێكی زیاتری هەبێت بە حوكمڕانیی فرەییەوە و حوكمڕانییەكی گشتگیر و هەمەلایەن بەدی بهێنێت، ئەگەرچی من دڵنیانیم لە روودانی ئەمە. لەلایەكی دیكەوە شەڕی یەمەن هەیە لەم ناوچەیەدا كە مایەی شەرمەزارییە كە مەسەلەكە پەیوەندی بە رۆڵی شاردراوەی ئێرانەوە هەیە كە حكومەتە پاشاییەتییەكانی كەنداو هەموو كارێك دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی. هەروەها ئەوەی پەیوەست بێت بە پلانی ئاشتی لە نێوان فەلەستین و ئیسرائیلەوە، ئەوا ئەم پلانە هەندێ لایەنی باشی هەیە، كە ئێمە دەزانین چالاكە فەلەستینییەكان و هەروەها ئەوروپییەكانیش دەڵێن دەبێت سەرەتا چارەسەرێكی سیاسی بدۆزرێتەوە، كە پێم وایە ئەمە بە تەواوەتی هەڵەیە، چونكە باوەڕم وایە كاركردن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشە سیاسییانە لە رێی ئامرازە ئابوورییەكانەوە كارێكی واقیعبینانەیە و رێچكەیەكی پراگماتییە بۆ چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییەكی درێژخایەن، كە پێدەچێت لەلایەن هەندێ لە حكومەتە پاشایەتییەكانی كەنداوەوە پشتیوانی لێ بكرێت، بەڵام دەسەڵاتی فەلەستینی و لوبنان و هەندێ لایەنی دیكە لەگەڵیدا نین.
* ئێوە كارتان لەسەر چۆنیەتی پشتیوانیكردنی وڵاتانی دوای بەهاری عەرەبی كردووە، كە ئاشكرایە هەندێ لەم وڵاتانە دوچاری دۆخی شەڕ و داڕووخان بوونەوە و ئێستاش پێدەچێت لە هەردوو وڵاتی سوودان و جەزائیردا دۆخێكی هاوشێوە دروست ببێتەوە، تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- ئەوەی پەیوەندی بە پرسی بەرفراوانی چۆنیەتی هاوكاریكردنی وڵاتانی دوای بەهاری عەرەبییەوە هەبێت، ئەوا پێم وایە لایەنی ئابووری بەشێكی گەورەی مەسەلەكە پێكدەهێنێت و بەشێكی دژوارییەكە ئەوەیە كە كاتێك كەسانێك هەوڵی دەستپێشخەریی ئابووری دەدەن -وەك ئەوەی لە میسردا بەدیمان كرد، هەروەها لە شوێنەكانی دیكە وەك تونس و مەغریب- ئەوا دەبینین دامەزراوەكان و سیاسەتەكان هاوكار نین، واتە ئەو پارەیەی دەخرێتە بواری وەبەرهێنانەوە كێشەی گەندەڵی زیاتر دەكات، نەك ببنەهۆی بەهێزكردنی سیاسەتێكی فرەیی و گەشەی دامەزراوە حكوومییەكان. كەواتە یەكێك لە رێگاكانی هاوكاریكردنی وڵاتانی دوای بەهاری عەرەبی بریتییە لە گونجاندنی دامەزراوە سیاسییەكان لەگەڵ گەشەكردنی ئابووریدا، ئەمەش كارێكی زەحمەتە، چونكە لە زۆرێك لە شوێنەكان، تەنانەت لە میسریش، گەندەڵییەكە بە چەشنێك بەربڵاوە كە هەندێ كەس دەیانەوێت ئاراستەی دەستپێشخەرییە ئابوورییەكان بگۆڕن، یان دەیانەوێت پارەكە تەرخان بكەن بۆ گرووپەكانی تایبەت بە خۆیان، كەواتە دەبێت لەم رووەوە كار لەسەر رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بكرێت. بۆیە من جەخت لەسەر لایەنی ئابووری دەكەمەوە، لەگەڵ بەرپاكردنی گیانی بزنس بۆ ئەوەی خەڵكی لەسەر ئاستی مەحەلی هەست بكەن كە پشكدارن لە دامەزراوەكان و لە كۆمەڵگەكەیاندا، كە ئەمەش كارێكی درێژخایەنە. ئەوەی پەیوەندی بە حاڵەتی سوودان و جەزائیرەوە هەبێت، ئەوا دو حاڵەتی جیاوازن، ئێمە دەزانین لە سووداندا مێژویەكی درێژی ناكۆكی هەیە، بۆ نموونە ناكۆكیی نێوان باشوور و باكوور، كە لە سەرەتادا گەشبینیەكی زۆر هەبوو، بەڵام دواتر دەرئەنجامەكە بریتی بوو لە ئەندازەیەكی گەورە لە ناكۆكی، كەواتە وڵاتی سوودان رێگایەكی درێژتری لە پێشە بە بەراورد بە وڵاتانی دیكەی دوای بەهاری عەرەبی. بەڵام دەتوانین بڵێین جەزائیر لە دۆخێكی باشتردایە و بە بەراورد بە سوودان لە پێگەیەكی باشتردایە، راستە هەندێ میراتگری پاشایەتی هەن كە ئاستەنگیان دروست كردووە، بەڵام سەرچاوەی باشی لەبەردەستدایە، بۆ نموونە سەقامگیری ناوخۆیی هەیە و دەوڵەتی دراوسێی باشی هەیە و سەرچاوەی سروشتی و رایەكی گشتی بەهێز و سەرچاوەی مرۆیی باشی هەیە، كەواتە ئەم وڵاتە خاوەنی چەند خەسڵەتێكی سروشتییە كە هاوكاری دەبێت لەم هەلومەرجەدا بۆ دروستكردنی لانیكەمی حكومڕانیی باشە.
* ئێوە باسی گرنگیی جەختكردنەوە لەسەر لایەنی ئابووری بۆ چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییە سیاسیەكانتان كرد- وەك حاڵەتی فەڵەستین و ئیسرائیل- لەگەڵ گرنگی ئەم لایەنە بۆ هاوكاریكردنی وڵاتانی دوای بەهاری عەرەبی، دەكرێت شرۆڤەی زیاتر لەم رووەوە بخەنەڕوو؟
- پێم وایە لە نێو رای گشتی فەلەستیندا خواست و تینوویەتییەك هەیە بۆ گەشەكردنی ئابووری و بۆ هەبوونی حكومەتێكی بەهێزتر و كەمتر گەندەڵ و ئەوان شەكەتن بەدەست ئەو ناكۆكییە درێژخایەنەی لەگەڵ ئیسرائیل هەیانە و دەیانەوێت كەناری رۆژئاوا ببێتە خاوەنی ئابوورییەكی بەهێز و تەندروست، لەم روانگەیەوە پێم وایە ئیدارەی ترەمپ لە دوای گرتنەدەستی دەسەڵاتەوە چاوی لە ئەولەوییەتە دروستەكانە كە بریتییە لە پرسی ئابووری لە پەیوەندی بە كێشەی فەلەستینەوە. لەگەڵ ئەوەشدا پێم وایە چەند لایەنێكی بەهێز هەن كە دەیانەوێت ناكۆكییەكە بەردەوام بێت، لەبەر ئەوەی لێی سوودمەندن، واتە هەندێ لە سەركردە فەلەستینییەكان هەن كە خوازیاری ئەوە نین چارەسەرێك بۆ كێشە و ناكۆكییە بدۆزرێتەوە. لەبەر ئەوە پێم وایە ئەم دەستپێشخەرییە ئابوورییەی لەلایەن ئیدارەی ترەمپەوە كراوە، كاریگەریی باشی دەبێت بۆ خەڵكی فەلەستین و بۆ تەواوی ناوچەكەش، وەك ئەردەن و سووریا و ناوچەی سیناش، بەتایبەتی كە ئەمە هاوكار دەبێت بۆ سەقامگیركردنی دۆخەكە بۆ میسر. دووپاتی دەكەمەوە ئەمە دەستپێشخەرییەكی باشە، بەڵام كەسانێك هەن كە دەیانەوێت رێگری لێ بكەن، لەبەر ئەوەی نایانەوێت دەسەڵات و ئیمتیازاتەكانیان لەدەست بچێت.