جۆن تیرمان توێژەری سیاسی و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتییە لە ئەنستیتۆی تەکنۆلۆژیی ماساچووسیتس، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، چارەسەركردنی ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی دەرەوە، تیرۆریزم و مافەكانی مرۆڤ. لە میانەی دیمانەیەكدا گۆڤاری گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێكرد، كە پتر پەیوەست بوون بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەتایبەتی لە ئاست ئێران و شرۆڤەكردنی هەڵشكانی بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران.

* هەروەك ئاشكرایە چەندین پەرەسەندنی دراماتیكی لەم ناوچەیەدا روودەدەن، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێرانەوە، شرۆڤەی ئێوە بۆ ئەم پەرەسەندنانە چییە و ئایا شەڕ لە ئاسۆدا دەركەوتووە؟
- نەخێر، من باوەڕم وا نییە شەڕ روبدات، لەبەر ئەوەی پێم وایە ترەمپ وەك ئەو كەسانەی دەیانەوێت خۆیان بەسەر كەسانی دیكەدا زاڵ بكەن، لە بنەڕەتدا كەسێكی ترسنۆكە و بە راستی نایەوێت شەڕێك بكات كە لە رووی سیاسییەوە لە ئەمریكا كێشەی بۆ دروست بكات. هەروەها ئەو رەخنەی لە رووداوەكانی عێراق گرت لە ساڵی 2003، هەرچەندە تا راددەیەك پشتیوانی شەڕەكە بوو، بەڵام ئێمە بینیمان لە هەڵمەتی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەیدا لە ساڵی 2016 ئاماژەی بەوەكرد كە بۆ ئەمریكا شەڕ مایەی كارەسات بووە، واتە رەنگە پێی وابێت، شەڕ لەگەڵ ئێراندا هەمان دەرئەنجامی لێ بكەوێتەوە، بەڵام ئەوەی ترەمپ خوازیاریەتی ئەوەیە لە رێی گۆشەگیركردن و گوشارەوە كێشە بۆ كۆماری ئیسلامی دروست بكات بۆ ئەوەی لە دەرئەنجامدا بڕووخێت، یان كردارەكانی بگۆڕێت، بۆ ئەوەی لەگەڵ سیاسەتەكانی ئەمریكادا بگونجێت، واتە بە تێڕوانینی من ئەمە ئامانجی ئەوە لەسەر ئاستی ستراتیژی. بەڵام جۆن بۆڵتۆن- راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی- خوازیاری شەڕە، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە كە ئەو بڕیار بەدەست نییە.
* ئێوە ئەگەری شەڕ بە دوور دەزانن لەم كاتەدا، بەڵام ئایا هۆكارە سەرەكییەكانی هەڵكشانی ئەم گرژییانە چین؟
- گومان لەوەدا نییە كە هۆكارەكە خودی ترەمپە، چونکە لە دوای بوونی بە سەرۆكی ئەمریكا، ئێمە دەزانین لە سایەی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆبامادا رێككەوتنی ئەتۆمی واژوو كرا، كە بە تەواوی لە ئێراندا جێی پێشوازیلێكردن نەبوو، چونكە پێیان وابوو ئەو بڕگەیەی نێو رێككەوتنەكە كە باس لە هەڵگرتنی سزاكانی سەر ئێران دەكات، بڕگەیەكی ناتەواوە، بەڵام ئێمە دەزانین لە دوای گرتنەدەستی دەسەڵاتەوە لەلایەن سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە، گوتارەكە بە شێوەیەكی دراماتیكی گۆڕا، ئەوە بوو لە رێككەوتنەكە كشایەوە و دووبارە سزاكانی بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاندەوە، كەواتە پێم وانییە گومانێك هەبێت لە بارەی ئەوەی كە ئۆباڵی هەڵكشانی بارگرژییەكانی ئەم دواییەی نێوان ئەمریكا و ئێران لە ئەستۆی ئەمریكایە.
* ئەی چۆن لە دەرئەنجامەكانی ئەم گوشارە ئابوورییانەی سەر ئێران دەڕوانیت، ئایا پێت وایە ئێران ناچار بە سازشی قورس دەكات، یان دەبێتەهۆی ئەوەی دووبارە بگەڕێتەوە بۆ سەر مێزی گفتوگۆ؟
- لەم ساتەوەختەدا روون نییە كە ئایا گفتوگۆی نێوان ئەمریكا و ئێران چی لەخۆدەگرێت، هەرچەندە وا پێ دەچوو كە وەزیری دەرەوەی ئێران (جەواد زەریف) كاتێك لە ئەمریكا بوو، هەندێ دەستپێشخەری بكات بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ، بەڵام روون نییە ئایا ئامانجەكانی ئەمریكا لەم گفتوگۆیانەدا چی دەبن، ئەمە جگە لەو داواكارییانەی كە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا (پۆمپیۆ) خستیەڕوو، كە ئاشكرایە ئەم داواكارییانە لەلایەن ئێرانەوە قابیلی قبووڵكردن نین، چونكە ئەگەر ئێمە لە قسە و لێدوانەكانی ماوەی رابردوی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بڕوانین، ئەوا چەندین داواكاری لە ئێران هەبووە، بەڵام ژمارەیەكی كەمیان پەیوەندییان بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە هەبوو، واتە ئاماژەكراوە بە تێوەگلانی ئێران لە یەمەن و سووریا و لوبنان و پشتیوانیكردنی لە حزبوڵا و پاڵپشتیكردنی لە حەماس و پرسی مافەكانی مرۆڤ لە نێوخۆی ئێراندا، كە رێی تێناچێت ئێران ئەم داواكارییانە جێبەجێ بكات، نەك تەنیا لەبەر ئەوەی لە رووی سیاسییەوە لە ناوخۆی ئێراندا كارێكی كردەنی نییە، بەڵكو ئەمە كاری ئەمریكا نییە كە بە ئێران بڵێت نابێت چالاك بێت لە بەرگری لەخۆكردن لە ناوچەكەی خۆیدا، وەك شەڕكردنی لە دژی داعش لە عێراق و كارە هاوشێوەكانی دیكە، كەواتە روون نییە لای من ئەو گفتوگۆیە چی لەخۆدەگرێت كە ببێتەهۆی هێنانەئارای پەیوەندییەكی بنیاتنەرانە لە نێوان هەردوو وڵاتدا.
* ئایا پێت وایە كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە (ساڵێك بەر لە ئێستا) میسداقییەتی ئەمریكای بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لە داهاتوودا لاواز كردووە؟
- بەڵێ، ئەمە بەشێكی كێشەكە بوو، ئەمە رێككەوتنێك بووە بۆ ماوەیەكی زۆر گفتوگۆی لەبارەوە کرا، نەك تەنیا لەلایەن ئەمریكاوە، بەڵکو لەلایەن پێنج وڵاتەوە سەرەڕای ئێران و ئەمریكا و بە مۆڵەتی نەتەوە یەكگرتوەكانیش بوو. كەواتە زەحمەتە بۆ كەسانی وەك ئێمە كە رەخنە لە ئیدارەی ترەمپ دەگرین- لەوە تێبگەین ئایا ئەم ئیدارەیە بە كشانەوەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێران چ دەستكەوتێكی بەدەست هێناوە، لە كاتێكدا ئەم رێككەوتنە توانای ئێرانی بۆ دروستكردنی چەكی ناوكی سنووردار دەكرد، هەرچەندە هیچ بەڵگەیەك نەبوو كە ئێران بەم ئاڕاستەیەدا كاربكات، لە بەرامبەردا جۆرێك لە سەقامگیری بۆ ئێران دروست دەكرد. ئێمە دەزانین یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی ئەم ناوچەیە كە شرۆڤەكارە ئەمریكییەكان ئاماژەی پێ دەكەن بریتییە لە ناسەقامگیریی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا، كەواتە لاوازكردنی ئەم رێككەوتنە هەنگاوێكی بێ بەرهەم بوو، هەروەها ئەمە بە مانای ئەوە دێت كە هەر گفتوگۆیەكی ستراتیژی كە لە ئایندەدا ئەمریكا ئەنجامی بدات لەگەڵ كۆریای باكوور، یان وڵاتانی دیكەدا بە گومانەوە لێی دەڕوانرێت، چونكە خودی متمانەی ئەمریكا وەك لایەنێكی گفتوگۆكار گومانی لەسەرە.

* بەبۆچوونی ئێوە ئەم هەڵمەتی سزا و گوشارانەی ئەمریكا لە دژی ئێران بە دیپلۆماسییەتی ناچاركردن وەسف دەکرێت؟ ئایا ئەم هەڵمەتە سەركەوتوو بووە؟
- بە دڵنیاییەوە ئەم هەڵمەتە ناچاركردنی تێدایە، هەر ئەمەش نییەتەكە بوو، هەروەك ئەوەی كە ئیدارەی ئەمریكا خۆیشی گوزارشتی لێ كردووە، بەڵام ئایا شەرعییە و تاكتیكییە؟ ئەوا ئەمە مەسەلەیەكی تەواو جیاوازە، چونكە روون نییە ئایا ئەمریكا بە پشتبەستن بە چ پاساوێك ئەم سزایانەی سەپاندووە بەسەر ئێراندا، چونكە هیچ بەرژەوەندییەكی راستەوخۆی بۆ ئەمریكا نییە كە بە پشتیوانیی سەربازیی ئێران بۆ ئەسەد، یان پشتیوانییەكانی بۆ حوسییەكان لە یەمەن كاریگەر بێت. كەواتە من پێم وانییە ئەم جۆرە دیپلۆماسییەتە شەرعیەتی هەبێت، بەڵام ئەگەر پرسیارەكە ئەوە بێت، ئایا كارایە، ئەوا دەكرێت كارا بێت، بەتایبەتی ئەگەر بەرزبونەوەی رێژەی هەڵئاوسان لە ئێران و گرانبوونی نرخی نان لەو وڵاتەدا لەبەرچاو بگرین، كە بۆی هەیە دۆخەكە خراپتریش بێت، من پێم وایە رەنگە ئێران لەگەڵ هەندێ وڵاتی وەك چین و رەنگە ئەوروپاش هەوڵی گەیشتن بە جۆرێك لە رێككەوتن بدات و ئارام بگرێت، بە ئومێدی ئەوەی ترەمپ لە دەسەڵاتدا نەمێنێت، بەڵام ئەوەش هێشتا نزیكەی دوو ساڵی ماوە.

* هەروەك ئاشكرایە ئێران ماوەی 60 رۆژی بە وڵاتە ئەوروپییەكان داوە، بۆ ئەوەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە رزگاری بكەن، ئایا ئەگەر وڵاتانی ئەوروپا داخوازییەكانی ئێرانیان جێبەجێ نەكرد، ئێران دووبارە دەست بە بەرفراوانكردنەوەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی دەكاتەوە؟
- ئاشكرایە دوو بۆ سێ هەفتە بەر لە ئێستا ئێران ئاماژەی بە ئەگەری دەستەبەردرابوونی هەنگاو بە هەنگاو لە هەندێ بڕگەكانی رێككەوتنە كرد، بەتایبەتی ئەوەی بە پرسی پیتاندنی یۆرانیۆمەوە پەیوەست بێت، من پێم وایە ئەمە بەردەوام دەبێت، بەڵام بە تێڕوانینی من كشانەوەی یەكجارەكیی ئێران لە رێككەوتنەكە بێبەرهەم دەبێت، چونكە پێشبینیی ئەوە دەكەم ترەمپ لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا بدۆڕێت، لەبەر ئەوە پێویست ناكات دووبارە گفتوگۆ بكرێتەوە بۆ ئەوەی سزاكانی لەسەر ئێران هەڵبگیرێن، من دەزانم لە رووی سیاسییەوە دژوارییەكی زۆر بۆ ئێران دروست دەبێت، لە كاتێكدا كە ترەمپ ئەو سزایانەی بەسەر وڵاتەكەیاندا سەپاندبێت. بەڵام ئەوەی لە ئێرانیش بەدی كراوە، ئەوەیە وڵاتێكە کە ئارام دەگرێت و لە مەودای دوور دەڕوانێت. كە من پێم وایە دەبێت لە ئێستادا ئێران ئەم كارە بكات و بە تێڕوانینی من هێشتا ئەگەری ئەوە ماوە كە بتوانرێت بە كاركردن لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا هەندێ لە بەڵێنەكانی نێو رێككەوتنەكە جێبەجێ بكرێت، چونكە هێشتا لەنێو ئەوروپا نییەتی باش هەیە بۆ جێبەجێكردنی، هەروەها چین و رووسیا و رەنگە وڵاتانیش دیكەش بتوانن لەم رووەوە ببنە زامنكاری ئەم پرسە، كە چین بڕێكی زۆری نەوتی ئێرانی دەكڕی. راستە ماوەیەكی قورس دەبێت بۆ ئێران تا ئەو كاتەی ترەمپ دەسەڵات جێدەهێڵێت، بەڵام لە بەرژەوەندیی ئێرانە كە ئەوەندەی دەتوانێت پارێزگاری لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت سوود لە دەرئەنجامەكانی رێككەوتنەكە وەربگرێت، ئەگەر هاتوو لە ساڵی 2020 دیموكراتەكان سەركەوتنیان بەدەست هێنا.


* باشە لەنێو ئەم هەڕەشەوگوڕەشانەدا، رێگاچارەی خاوكردنەوەی گرژییەكان چین؟ ئایا دەكرێت هەردوو وڵات گفتوگۆی نهێنی ئەنجام بدەن و جۆرێك لە متمانە لە نێوانیاندا دروست ببێت؟
- ئێمە دەزانین لە رابردوودا گفتوگۆی نهێنی هەبووە، بۆ نموونە: لەسەردەمی سەرۆك ئەحمەدی نەژاد، لەگەڵ ئەوەشدا لەبەر ئەوەی ترەمپ كەسێكی سەختگیرە، ئەوا من دڵنیانیم كە هەنگاو هەڵبگیرێت بۆ خاوكردنەوەی گرژییەكان، بەڵام ئەو كەسێكە كە دەیەوێت خۆیشی لە رووبەڕووبوونەوەی سەربازی بە دوور بگرێت، تەنانەت ئەگەر روبەڕووبوونەوەی بچووك، یان بە رێككەوتیش بێت، چونكە ئەو كاتە پاساوی بۆڵتۆن بەهێز دەبێت بۆ ئەنجامدانی جۆرێك لە كردەوەی سەربازی كە چەندین ئەگەری كردەوەی سەربازیش هەن، كە لەلایەن ئەمریكاوە ئەنجام بدرێن، بۆ نموونە: ئەگەر هاتوو سوپای پاسداران هێرشیان كردە سەر كەشتییە دەریاییەكانی ئەمریكا، واتە ئەگەر ئەمە رووداوێكی بچووك بێت و چەند دەریاوانێكی ئەمریكی تێیدا بكوژرێن، ئەوا فشارێكی زۆر دروست دەبێت بۆ تۆڵەكردنەوە، كە بۆی هەیە ئەو تۆڵەكردنەوەیەش چەندین شێوە وەربگرێت، وەك بۆردومانكردنی كامپەكانی مەشقی سوپای پاسداران، یان هێرشكردنەسەر ئەو هێزە دەریاییەی ئێران كە بەرپرس بووە لە پەلامارەكە، یان بۆی هەیە بەرفراوان بێت، وەك هێرشكردنەسەر دامەزراوە ئەتۆمییەكە، یان بەئامانجگرتنی حكومەتە. كەواتە بۆ خۆبەدوورگرتن لە شەڕ، دەبێت خۆی بە دووربگیرێت لە هەر ئیستفزازكردنێكی ئەمریكا كە ببێتە پاساوی هەڵگیرسانی شەڕ. تێڕوانینی من ئەوەیە ترەمپ نایەوێت شەڕ رووبدات، بەڵام بە ئاسانی دەتوانرێت بخرێتە نێو شەڕەوە، كە دەبێت لێرەدا ئێران بە وریاییەوە هەڵسوكەوت بكات و لەم رووەوە كارێك نەكات، واتە لێدوان و قسە ئاساییە، هەوڵدان بۆ خۆدزینەوە لە سزاكان ئاساییە، بەڵام دەبێت كارێك بكرێت چەكەكان لە كۆگاكاندا بمێننەوە.