ستیڤن سیمباڵا پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی ویلایەتی پەنسلڤانیا و خاوەنی چەندین كتێب و توێژینەوەیە لە بواری دیراساتی ئاسایشی نێودەوڵەتی، سیاسەتی بەرگری، چەكی ناوكی و كۆنتڕۆڵكردنی چەك و هەواڵگری و چەندین بواری دیكە. بە گشتی شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا، كۆنتڕۆڵكردنی چەكی ناوكی، كۆتاییهێنان بە شەڕ و ناكۆكی. بۆ قسەكردن لەبارەی دوایین پێشهات و پەرەسەندنەكانی هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا.

* بەگشتی لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی لە پەیوەندی بە ئێران و ئەو سزا و گوشارانەی سەپاندبوویەتی بەسەر ئەو وڵاتەدا، چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڕوانیت؟
- پێدەچێت ناكۆكی لە بیروبۆچونەكاندا هەبێت لەسەر ئاستی هەرە باڵای ئیدارەی ترەمپ، یەكەمیان لەبارەی ئەوەی ئایا تا چ راددەیەك هەڕەشەی ئێران هەڕەشەیەكی جددییە و دووەمیان پەیوەستە بەوەی ئایا كاردانەوەی گونجاو ئەگەر هەبێت لە ئاست ئەو هەڕەشەیەدا چییە. تا ئێستا پێدەچێت سەرۆك ترەمپ خوازیاری ئەوە نەبێت خۆی لە شەڕێكی دیكەی سەربازییەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا تێوەبگلێنێت. لەلایەكی دیكەوە جۆن بۆڵتۆن راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی هەوڵی ئەوە دەدات كە هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی سەربازی بەكار بهێنێت بۆ ئەوەی ئێران ناچار بكات هەڵوێستێك بگرێتەبەر كە ئەمریكا بە پەسەندی بزانێت، یان لەوە دوورتر، كار بكرێت لەسەر بەكارهێنانی هێزی سەربازی لەنێوان ئەمریكا و ئێراندا. كەواتە لە نێوان سەرۆك و راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی لەبارەی بەكارهێنان و بڵاوەپێكردنی هێزەوە بۆچوونی جیاواز هەیە، لەلایەكی دیكەوە روون نییە، ئایا ئامانجەكانی ئیدارەی ئەمریكا چین لەم ناوچەیەدا بەگشتی و لەبەرامبەر ئێراندا بەتایبەتی.
* رەخنەیەكی دیكە لە ئیدارەی ترەمپ ئەوەیە كە پلانی نییە بۆ ئیدارەدانی ئەو بارگرژییانەی کە دروست بوون، كەواتە ئایا شەڕ ئەگەرێكە و دەبێت لەبەرچاو بگیرێت، یان دەگەینە حاڵەتێك كە دەتوانرێت كار بكرێت بۆ خاوكردنەوەی گرژییەكان؟
- بە دڵنیاییەوە من ئومێدی ئەوە دەكەم كە دۆخەكە نەگاتە حاڵەتی شەڕ، بەڵام ئەوەی لەم نێوەندەدا فەرامۆش كراوە، بریتیە لە دیپلۆماسییەت، كوا دیپلۆماسییەتی ئێمە. ئێمە وەزارەتی دەرەوەمان هەیە، كەواتە دەبێت بۆ دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ ئێران لەسەرجەم ئاستەكاندا سوود لە سەرجەم سامانە دیپلۆماسییەكانمان وەربگرین، واتە نەك تەنیا لەسەر ئاستی هەردوو وەزارەتی دەرەوەی ئێران و ئەمریكا، بەڵكو دەبێت بە چەشنی ئەوەی لەگەڵ وڵاتانی دیكە هەمانە لەسەر ئاستی دامەزراوەی سەربازیش گفتوگۆ لەگەڵ یەكدا بكەین، كەواتە كەلێنێكی گەورە هەیە لە نێوان خەونەكانی ئێمە بۆ ئەم ناوچەیە لەگەڵ بوونی دیپلۆماسییەتێكی بەردەوام بۆ ئەوەی پشتیوانی لێبكات، كە روون نییە هۆكارەكەی چییە. بە تێڕوانینی من كاتێك رێكس تیلەرسۆن وەزیری دەرەوە بوو لە پێگەیەكی زۆر لاوازدا بوو، ئێستا مایك پۆمپیۆ هەوڵدەدات هەندێ لە تواناكان بگەڕێنێتەوە، بەڵام باوەڕ دەكەن یان نا، ئەوا تا ئێستا ئێمە چەندین پۆستی باڵیۆزەكانمان لە وڵاتانی گرنگدا لەنێویاندا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە بەتاڵی هێشتۆتەوە، كەواتە ئێمە پێویستمان بە كاركردن لەسەر ئاستێكی باڵای دیپلۆماسی هەیە، لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا، كە دەبێت ئەمە بەپەلە بكرێت و دوانەخرێت.
* هەندێ جار بەرپرسانی باڵای ئیدارەی ئەمریكا ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەوان نایانەوێت دەسەڵاتی ئێرانی بگۆڕن و خوازیاری شەڕ نین لەگەڵ ئێراندا، بەڵام دەیانەوێت سیاسەت و هەڵسوكەوتەكانی بگۆڕن، ئایا ئەمە تا چەند سیاسەتێكی واقیعبینانەیە؟
- بە دڵنیاییەوە من ئومێدی ئەوە دەكەم كە ئامانجەكە گۆڕینی دەسەڵات نەبێت لە ئێران، بەڵام من گومانم هەیە لەوەی هەندێ لە بەرپرسانی ئیدارەی ترەمپ (كە مەرج نییە خودی ترەمپ خۆی یەكێك بێت لێیان) هەن كە پێیان وایە گۆڕینی دەسەڵات لە ئێراندا بیرۆكەیەكی باشە. ئەوەتا بۆ چەندین ساڵە جۆن بۆڵتۆن بە ئاشكرا خواستی خۆی دەربڕیوە بۆ گۆڕینی دەسەڵات لە ئێراندا، بەڵام پێم وایە وەسفكردنەكەی ئێوە دیققەتی تێدایە، چونكە ئەمریكا دەیەوێت ئێران پشتیوانییەكی كەمتر بكات لە تیرۆریزم و هێزە نانیزامییەكانی دیكە لە وڵاتانی دیكەدا، لەنێویاندا سووریا و یەمەن و لوبنان، هەروەها ئاشكرایە كە ئێران زۆر دەستڕۆیشتووە لە عێراقدا، كەواتە كاتێك ئەمریكا فشاری دیپلۆماسی و ئابووری بەكار دەهێنێت بۆ ئەوەی گوشار لەسەر ئێران دروست بكات لە پەیوەندی بە بەكارهێنانی وەكیلە سەربازییەكانیەوە لە هەندێ ناوچەی دیاریكراودا كارێكی نامەنتیقی نەكردووە، كە گرنگن بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. بەڵام نابێت ئەمە بگۆڕدرێت بۆ هەوڵی گۆڕینی دەسەڵات لە ئێراندا، ئەمە مایەی كارەسات دەبێت، واتە نابێت گریمانەی ئەوە بكەین كە رووخانی دەسەڵات لە ئێراندا بە ئاڕاستەیەكدا دەبێت كە لە بەرژەوەندیی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیدا بێت، بەڵكو دەكرێت پێچەوانەی ئەمە رووبدات.
* پێت وایە بە لەبەرچاوگرتنی فشارە ئابوورییە سەختەكان، ئێران رازی دەبێت لە ناوچەكەدا رۆڵێكی كەمتری هەبێت؟
- ئەوە راستە كە توندكردنەوەی فشارە ئابوورییەكان دۆخێكی خراپی بۆ خەڵكی ئاسایی و چینی ناوەڕاستی ئێرانی دروست كردووە، هەروەها بۆتە مایەی بەهێزكردنی پێگەی ئەو كەسانەی نێو ئێران كە پتر دوژمنكارن بەرامبەر ئەمریكا، واتە ئەوان ئاماژە بە فشار و سزاكانی ئەمریكا دەكەن و دەیكەنە بەڵگەی ئەوەی كە ئەمریكا نایەوێت وەك وڵاتێكی شەرعی مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكات، بڕیاری ئەمریكاش بە كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە هاوكار نەبوو لەم رووەوە، بگرە بڕیارێكی هەڵە بوو، تەنانەت ئەمە مایەی ئیحراجییەكی زۆر بوو بۆ میانڕەوەكانی نێو ئێران و بووە مایەی بەهێزكردنی رادیكاڵەكان.
* دەگوترێت یەكێك لە لێكەوتەكانی كشانەوەی ئەمریكا لەم رێكەوتنە ئەوەیە كە چیتر ناتوانرێت متمانە بە ئەمریكا بكرێت، کە لە داهاتوودا بە بەڵێن و رێككەوتنەكانیەوە پابەند دەبێت، خوێندنەوەی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- هێشتا ئەو وڵاتانەی دیكە كە واژوویان لەسەر ئەم رێككەوتنە كردووە، پێوەی پابەندن، بەڵام ئەگەر رێككەوتنەكە هەڵبوەشێتەوە، ئەوا رێگاكە خێراتر دەبێت بۆ ئێران بۆ دروستكردن و بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی، كەواتە هەڵوەشاندنەوەی ئەم رێككەوتنە هەڵەیە. من پێم وایە دەبێت پتر لە رووی دیپلۆماسییەوە مامەڵە لەگەڵ ئێران بكەین و دەبێت دەست لەوە هەڵگرین كە وەك دەوڵەتێكی دابڕاو و گۆشەگیر مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكەین، واتە دەبێت وەك وڵاتێكی ئاسایی مامەڵەی لەگەڵدا بكەین و پەیوەندیی دیپلۆماسیمان لەگەڵیدا هەبێت، ئەگەر ئێمە پەیوەندیی دیپلۆماسیمان هەبێت لەگەڵ كۆریای باكووردا، ئیدی بۆ لەگەڵ ئێراندا نەمانبێت، هەرچەندە دەبێت ئەو پەیوەندییە لە رێگەی ناوبژیوانێكەوە بێت، بەڵام ئاساییە با ئەنجامی بدەین. هەروەها پێویستە هاوپەیمانەكانمان لە ناتۆش بەشدار بن لەم رووەوە.
* وەك ئاشكرایە ئێران داوای لە وڵاتە ئەوروپییەكان كردووە كە لە ماوەی 60 رۆژدا هەوڵی رزگاكردنی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بدەن، بەڵام ئەگەر هاتوو یەكێتیی ئەوروپا ئەم كارەی نەكرد، ئایا ئێران پەنا دەباتەوە بەر چالاككردنەوەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی؟
- من پێم وایە ئەگەر یەكێتیی ئەوروپا بە چەشنی ئەمریكا لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكشێتەوە، ئەوا ئێران هەموو پاڵنەرێكی بۆ دروست دەبێت، بۆ ئەوەی لە رێككەوتنەكە بكشێتەوە، هەرچەندە ئەمە جێی داخە، چونكە من ئەمە بە باش نازانم، بە دەربڕینێكی دیكە ئەگەر یەكێتی ئەوروپا لەم رێككەوتنە بكشێتەوە، ئایا چ پاڵنەرێك بۆ ئێران دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی هاوكاریی بكات، ئەمەش ئەوەندەی دیكە كۆنتڕۆڵكردنی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران زەحمەت دەكات، تەنیا ئەگەر هاتوو هێزی سەربازی بەكارهێنرا، بەڵام كێ خوازیارە ئەمە بكات، ئەمە مایەی كارەسات دەبێت.
* هەندێ جار ئاماژە بەوە دەكرێت كە سیاسەتەكانی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا سەركەوتوو بوونە، بەڵام ئێستا ئەوەتا ئەمریكا گفتوگۆ لەگەڵ كۆریای باكووردا دەكات، ئایا دەكرێت پێشبینی ئەوە بكەین كە لە كۆتاییدا ئەمریكا و ئێرانیش پەنا ببەنەوەبەر گفتوگۆ؟
- سەرەتا من هاوڕا نیم لەگەڵ ئەوەی سیاسەتەكانی ئێمە لە ئاست ئێراندا سەركەوتوون، بە باوەڕی من دەبێت سیاسەتێكی پتر ئەرێنی بگرینەبەر كە كەمتر رووبەڕووبوونەوە لەخۆبگرێت. ئەوەی پەیوەندی بە كۆریای باكورەوە هەبێت، ئەوا ئێمە دەزانین لە ساڵانی نەوەتەكانەوە رێككەوتن دەكرێت، بەڵام كۆریا هەڵیاندەوەشێنێتەوە، كەواتە من كۆریای باكوور بە وڵاتێك دانانێم كە لە پەیوەندی بە گفتوگۆی پەیوەندیدار بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە شایستەی متمانەپێكردن بێت، پێم وایە شێوازی كاركردنی ترەمپ كە سەرەتا لوتكەیەكی سازكرد بۆ ئەوەی رێككەوتنێك بكرێت، لە جێی خۆیدا نەبوو، واتە دەبوو لە سەرەتادا كەسانی تایبەتمەند لە رووسیا و چین و یابان و كۆریای باشوور لەگەڵ لایەنی ئەمریكی كۆبوونایەتەوە، بۆ ئەوەی رێككەوتن بكرێت لەبارەی ئەوەی ئایا كۆریای باكوور بۆ داماڵینی چەكە ئەتۆمییەكانی ئامادەیە لەسەر چی گفتوگفتۆ بكات، كە دەبوو ئەوەش بە جەردێك دەستپێبكات بۆ دامەزراوە ئەتۆمییەكانی. هەروەها كۆریای باكوور خاوەنی چەكی ئەتۆمییە كە ئەمەش وا دەكات جیاواز بێت لە حاڵەتی ئێران لەو رووەوە.
* ئەی رێگاچارەی دەرچوون و دەربازبوونی لەم بنبەستە چییە، ئەمریكا دەڵێت ئێران بەشێكە لە كێشەكە ئایا دەكرێت ببێتە بەشێك لە چارەسەر؟
- نابێت بەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكەین وەك ئەوەی دەوڵەتێكی دوژمنە و دەبێت رووبەڕووی ببینەوە، لەبری ئەوە دەبێت پەیوەندییەكی دیپلۆماتی جدددیمان هەبێت لەگەڵ ئێراندا، ئیدی بە راستەوخۆ بێت، یان ئەگەر پێویست بوو لە رێی میانگیرەوە، بۆ ئەوەی كار لەسەر نوێكردنەوە و بەهێزكردنی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكرێت، هەروەها دەبێت كار لەسەر پرسەكانی دیكەش بكرێت، وەك پشتیوانیی ئێران لە میلیشیاكان و لە تیرۆریزم و... هتد، لە بەرامبەردا رزگاركردنی ئێران لەو دۆخە نالەبارەی دارایی و ئابوورییەی تێی كەوتووە. باشە ئێمە لە میانەی شەڕی سارددا گفتوگۆمان لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا كرد، كە سیاسەتە فەرمییەكەی بریتی بوو لە سەركەوتنی كۆمۆنیزم لە جیهاندا و لە ناوچوونی سەرمایەداری. واتە لەبری ئەوەی لە رێی بەیاننامەی رۆژنامەوانی و تاقیكردنەوەی مووشەكییەوە گفتوگۆ بكەین، دەبێت دەست بە گفتوگۆیەكی جددی بكەین لەگەڵ یەكدا، كە ئێستا ئێمە ئەمە ناكەین و ئەمەش هەڵەیە.
* ئەی رۆڵی سعودیە و ئیسرائیل لەم نێوەندەدا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
- بە دڵنیاییەوە سعودیە خۆشحاڵە كە دەبینێت ئەمریكا فشاری لەسەر ئێران دروست كردووە، بەڵام لێرەدا ئەمریكا لەبەردەم هاوسەنگییەكی هەستیاردایە، لەلایەك ئیسرائیل بە متمانەپێكراوترین هاوپەیمان لە ناوچەكە دەزانێت، لە هەمان كاتدا سعودیشە بە هاوپەیمان دەزانێت، لە كاتێكدا ئەم دوو وڵاتە لە پەیوەندی بە سیاسەتی دەرەوەدا جیاوازییەكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە. پێم وایە دەبێت ئەمریكا ئەوە دەستنیشان بكات كە بەرژەوەندییەكانی ئەو چین لەم ناوچەیەدا، من لە كەیسی ئیحتیواكردنی ئێران تێدەگەم كە بەردەوامە لە پشتیوانیكردنی تیرۆریزم و كارەكانی دیكە كە لە بەرژەوەندی ئەمریكا نین، بەڵام جیاوازی هەیە لە نێوان ئیحتیواكردن و لە نێوان مامەڵەنەكردن لەگەڵ ئێراندا وەك دەوڵەت و كاراكتەرێكی شەرعی، كە پێم وایە ئەمەش هەڵەیە.
* لە كاتێكدا تێكڕای سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا ئەوەیە كە باوەڕی بە رێككەوتنه لەگەڵ وڵاتان بە دەر لە سیاسەت و هەڵوێستیان، بەتایبەتی كە ئەمریكا پێداگری دەكات لەسەر ئەوەی دەبێت حكومەتی ئێران سیاسەتەكانی بگۆڕێت، ئایا هیچ دژیەكییەك لە سیاسەتەكانی ئەمریكا بەرامبەر ئێران دەبینی؟
- بەڵێ، ئەمە دژیەكییە و ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن راستە، چونكە ئاڕاستەی گشتیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا ئەوەیە بایەخ بە سیاسەتی ئەو وڵاتانە نەدات كە رێككەوتنیان لەگەڵدا دەكات، لە كاتێكدا هەندێ كەسایەتی نێو ئیدارەی ئەمریكا دەیانەوێت ئێران بكەنە بابەتێك بۆ گۆڕینی ناوچەكە، بەڵام ئەمە لەگەڵ عێراقدا تاقیكرایەوە، كە بینیمان چ دەرئەنجامێكی لێكەوتەوە، كەواتە من گەشبین نیم لەم رووەوە. من باوەڕم وایە دەبێت گۆڕینی ناوچەكە لەسەر دەستی سەركردەكانی ناوچەكە رووبدات و ئەمریكا لەم رووەوە ناوبژیوانێكی بێلایەن بێت و بایەخ بە بەرژەوەندییە گرنگەكانی وڵاتەكەی بدات. راستە ئاسانە كار لەگەڵ هاوپەیمان و شەریكەكان بكەیت، بەڵام هەندێ جار پێویستە كار لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بكەین كە دوژمنكارییان لەنێوانیاندا هەیە و پێویستە گفتوگۆ هەبێت لە نێوانیاندا، چونكە رەنگە هەندێ كێشە هەبن كە هاوڕابن لەبارەیانەوە. ئێمە پەیوەندیی بازرگانیمان لەگەڵ چیندا هەیە، لە كاتێكدا چین بە ئاشكرا دەیەوێت جێ بە ئەمریكا لێژ بكات لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی لە رووی ئابوورییەوە و رەنگە لە رووی سەربازیشەوە هەمان ویستی هەبێت. واتە سەرەڕای ئەوەی ئەمریكا و چین دوو وڵاتی ململانێكارن، بەڵام پەیوەندییەكی دیپلۆماسیی ئاسایی لە نێوانماندا هەیە و لە پەیوەندی بەو پرسانەی كە بۆچوونی جیاوازمان هەیە لەبارەیانەوە گفتوگۆیان لەگەڵدا دەكەین.