پرسی ئابووری و رێكخستنەوەی ئەو بوارانەی پەیوەندییان بە زیادكردنی سەرچاوەی داهات و پرۆسەی چاكسازیی كارگێڕییەوە هەیە، دەبنە كاری پێشینەی حكومەتی داهاتووی كوردستان و بەشێك لە وەڵامدانەوەی خواست و داواكاریی خەڵكی كوردستان، بەڵام پرسی لەمە گرنگتر ئەوەیە چۆن میكانیزمێك بۆ ئەم پرسانە فەراهەم دەكرێن و دەتوانرێت لە كاری حوكمڕانیدا پیادە بكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم تەوەرانە گوڵان ئەم دیدارەی لەگەڵ د.محەمەد سەلمان بەرواری ئابووریناس و مامۆستای زانكۆ ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* بە گشتی چۆن لە بارودۆخی ئابووریی كوردستان دەڕوانن؟
- بە شێوەیەكی گشتی ئابووریی كوردستان لە بارێكی ئارامدا نییە، چونكە ئاشكرایە كە كەرتی بەرهەمهێنانی كوردستان لاوازە، بە چەشنێك لە باشترین حاڵەتدا هەردوو بواری پیشەسازی و كشتوكاڵی رێژەی لە سەتا 10 بۆ 15ی پێداویستییەكانی كوردستان پڕناكەنەوە، بە واتای ئەوەی لە سەتا 75ی كاڵاكان بە بەرهەمهێنراو و كشتوكاڵییەوە لە دەرەوە هاوردە دەكرێن، كەوابێت ئەم وابەستەبوونە بە دەرەوە دەبێتەهۆی ئەوەی هەر گۆڕانكارییەك لە دەرەوە ڕووبدات، ئەوا بە دوو شێواز لێكەوتەی لەسەر كوردستان دەبێت، یەكەمیان هاتنەژوورەوەی ئەو كاڵایانە ئەستەم دەبن و دووەمیان نرخەكان بەرز دەبنەوە لە كوردستاندا، كە ئەمەش زیاتر ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر ژیانی چینی هەژار و مامناوەند. كەواتە ئابووریی كوردستان ئابوورییەكە كە بە عەرەبی پێی دەڵێن (اقتصاد ریعی)، كە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئیدی نەوتی خۆی بێت، یان نەوتی عێراق(بە گوێرەی ئەو بەشەی هەیەتی لە بودجەی فیدڕاڵیی عێراقیدا)، ئەمەش ئابوورییەكی جێگیری دروست دەكات، چونكە تۆ پشت بە كاڵایەك دەبەستیت كە خواست لەسەری لە دەرەوەی دەسەڵاتی تۆیە، ئیدی هەرێمی كوردستان بێت یان عێراق.
* كەواتە ئەو كاریگەرییانە چین كە لە پشتبەستن بە داهاتی نەوت دەكەونەوە؟
- ئێمە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە بارودۆخی سیاسی و ستراتیژی كاریگەریی زۆریان هەیە لەسەر ئەو كاڵایەی كە وەك نەوت سەرچاوەی داهاتی هەردوولایەنە، چ هەرێمی كوردستان و چ عێراق بەگشتی. ئەمە ئابوورییەكی ناسەقامگیر و ناجێگیر دروست دەكات.
* ئەی چ حاڵەتێكی ئەرێنی هەیە لە ئابووریی كوردستان كە بتوانرێت ئاماژەی پێ بكرێت؟
- سەرەڕای ئەوەی پێشتر ئاماژەمان پێكردن، ئەوا ئەمە بە مانای ئەوە نییە كە ئابووریی كوردستان ئاراستەی راستی تێدا نییە، چونكە ئێمە دەستمان كردووە بە پیشەسازییەك كە پێی دەوترێت پیشەسازیی تەحویلی (الصناعە التحویلیە)، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە دەڵێم رەنگە نزیكەی لە سەتا 15ی پێداویستییە ناوخۆییەكان لەو بەرهەمێنراوانە پڕ بكرێنەوە. ئەوەی پەیوەندی بە بواری كشتوكاڵەوە هەبێت، ئەوا چەند فاكتەرێك كاریگەرییان لەسەر ئەم كەرتە هەبووە، یەكێك لەو هۆكارانە ئەوەیە لە دوای ساڵانی نەوەتەكان بڕیاری 986 بووە هۆی ئەوەی بەرهەمهێنراوانەكان، بەتایبەتی ئارد لە دەرەوە هاوردە بكرێت، ئەمەش بە واتای پاشەكشەی بەرهەمی گەنم و جۆی كوردستان دێت، هەرچەندە بەم دواییە گەشەی كردووە، بەڵام گەنم و جۆی كوردستان بە ستانداردی جیهانی نییە، كە ناتوانین كێبركێ لەگەڵ دەرەوە بكەین، بەڵكو تەنیا لەگەڵ عێراقدا ئەم كێبڕكێیەكە دەكەین.
* گرنگترینی ئەو گرفت و كێشانە چین كە رووبەڕووی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبنەوە لە هەوڵەكانیدا بۆ بەرەوپێشبردنی بواری ئابووری؟
- ئاشكرایە كە لە دەستووری عێراقیدا، پێنج سیاسەتی گرنگ لە دەسەڵاتی حكومەتی ئیتیحادین، بەتایبەتی سێ لەوانە ڕەنگدانەوەی گەورەیان هەیە لە سەر حكومەتی هەرێم، كە بریتین لە سیاسەتی دارایی و سیاسەتی نەختینەیی و سیاسەتی گومرگی، هەروەها سیاسەتی بانكی و دراویش بەندن بە حكومەتی فیدڕاڵی، كەواتە ئامرازەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم كەمن، یان لاوازن، واتە ئەگەر حكومەتی هەرێمی بیەوێت كارئاسانی بكات بۆ وەبەرهێنان لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازیی تەحویلی ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە پەنا بباتەبەر سیستمی بانكی كە سیستمی بانكیش بەندە بە حكومەتی عێراقییەوە، بەم شێوەیە كێشە بۆ هەرێم دروست دەبێت. مەسەلەیەكی دیكە ئەوەی كە پێی دەڵێن باجی گومرگی، واتە یەكخستنی سیستمی گومرگی بە شێوەیەكی گشتی، كە ئێستا باجەكان لە عێراقدا یەكخراون، كەواتە ئەگەر ئێمە بمانەوێت یاسای وەبەرهێنان كارا بكەینەوە، ئەوا هەر دەبێت پشت بە بڕگەكانی یاسای عێراق ببەستین. كەواتە ئێمە پابەندین بە چوارچێوەی دەستووری عێراق، كە 86 ماددەی تێدایە كە دەڵێت بە یاسا ڕێكدەخرێن، كە تەنیا 15 لەم ماددانە بوونەتە یاسا، كەواتە هێشتا ئابووریی ئێمە ئاڵوگۆڕی تەواوی بەسەردا نەهاتووە، واتە هێشتا 70 ماددە ماوە كە دەبێت یاسایان بۆ دەربچێت بۆ ئەوەی بتوانین بەرەو ئابووری بازاڕ بچین. واتە ئەگەرچی حكومەتی هەرێمی دەتوانێت یاسا و رێنمایی و سیستمی باش بۆ ئابووری دەربكات و دەریشی كردووە، بەڵام نابێت لە چوارچێوەی دەستووری عێراقی دەربچێت و حكومەتی هەرێمیش رایگەیاندووە كە دەیەوێت پابەند بێت بە دەستوورەوە. هەرچەندە حكومەتی هەرێم دەتوانێت داوا بكات و فشار دروست بكات بۆ ئەوەی پشكی خۆی پێ بدرێت لە داهاتی گشتی و لە بودجەی گشتیی عێراق. كەواتە حكومەتی هەرێم -كە ئێستا كاربەڕێكارە- و ئەو كابینە نوێیەی كە دادمەزرێت، ئامرازی زۆریان لەبەردەستدا نییە و ئەوەشی لەبەردەستیاندایە زۆر بەهێز نین. هەرچەندە لە هەندێ بواردا بۆ نموونە لە بواری باجدا دەكرێت حكومەتی هەرێم سوود لە سیستمی فیدڕاڵی وەربگرێت بۆ ئەوەی ڕێژەیەكی زیاتر و دیاریكراوی باج بسەپێنێت لەو باجەی حكومەتی فیدڕاڵی دیاری كردووە، مەبەستم ئەوەیە حكومەتی هەرێم دەتوانێت رێژەی لە سەتا 1 یان 2 لە باجی دەرامەت یان داهات بۆ خۆی زیاد بكات و گلیبداتەوە بۆی خۆی، واتە ئەگەر رێژەی باجەكە لە سەتا 5 بوو، ئەوا حكومەتی هەرێمی دەتوانێت بیكات بە لە سەتا 6 یان 7 و لە سەتا پێنجەكەی بداتە حكومەتی مەركەزی و ئەوی دیكەی بۆ خۆی گلبداتەوە، ئەمە لە سیستمی فیدراڵیدا ڕێگە پێدراوە.
* زۆر قسە و باس دەكرێت لەسەر پرسی نەوت و غازی هەرێمی كوردستان، چۆن دەكرێت بۆ پەرەپێدانی ئابووری كوردستان سوود لەم بوارە وەربگیرێت؟
- ئەوەی پەیوەندیدار بێت بە بواری وزە و بەتایبەتی نەوتەوە، ئەوا حكومەتی هەرێمی هەنگاوی باشی هەڵگرتووە، بەڵام ئێمە دەبێت بزانین هێشتا چەند هۆكارێك كاریگەرن لەسەر بارودۆخەكە، یەكەمیان بریتییە لە باری سایكۆلۆژی وەبەرهێنەر و خەڵك بەگشتی، دووەمیان رەفتاری وەبەرهێنەر و رەفتاری بازاڕ، كە ئەمانە كاریگەرییان دەبێت لەسەر ئەو یاسایانەی حكومەت دەریان دەكات، واتە ئەگەر كەسێك بتوانێت بە كەمترین ئاست وەبەرهێنان بكات و كێشە بۆ بازاڕ دروست بكات، ئیدی چ سوودێكی هەیە یاساكە گونجاو بێت. من دووبارەی دەكەمەوە كە سیستمی بانكی كاریگەری گەورەی لەسەر ئێمە دروست كردووە، واتە ئەگەر كەسێك بیەوێت وەبەرهێنان بكات، نازانێت ئایا پارەكەی لە بانكێكی خۆماڵی دابنێت، یان لە بانكێكی دەرەكی. لە كاتێكدا بانكی خۆماڵی بەندە بە سیاسەتی بانكی مەركەزی و ڕێكارە كارگێڕییەكانی حكومەتی هەرێم و حكومەتی مەركەزی، كەواتە ئەم سێ هۆكارە بوونەتە هۆی ئەوەی كێشەمان بۆ دروست بێت، ئەگەرچی حكومەتی هەرێمی هەوڵیداوە كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و پیشەسازی تەحویلی بەرەوپێش ببات. ئەمەش گرفت دروست دەكات بۆ هەوڵەكانی جۆراوجۆركردنی سەرچاوەكانی ئابووری، واتە خۆبەدوورگرتن لە پشتبەستن تەنیا بە نەوت و غاز، هەرچەندە تا راددەیەكی باش ئێمە لە سیاسەتی نەوت و غازدا سەركەوتوو بووین.
* پرسی چاكسازی بابەتێكە كە زۆر مشتومڕی لەبارەوە دەكرێت لە كوردستاندا، تێڕوانینی ئێوە بۆ ئەم پرسە چییە؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی چاكسازییەوە، ئەوا لە بواری كارگێڕیی گشتیدا، دوو چەمك هەیە، چاكسازی و شۆڕش، چاكسازی پێویستی بە ئیرادەیەكی گشتی هەیە لەسەر ئاستی باڵا، نەك لەسەر ئاستی مامناوەند و خوارەوە، واتە چاكسازی لە سەرەوە بۆ خوارەوە دەبێت نەك بە پێچەوانەوە. هەروەها كێشەیەكی دیكە ئەوەیە كە زۆرجار ئیرادەی چاكسازی هەیە بەڵام ناكۆكی لە نێوان حزبەكاندا دەبێتەهۆی لاوازكردنی ئەو ئیرادەیە. چونكە هەموو حزبەكان بانگەشەی چاكسازی دەكەن، بەڵام كاتێك مەرج دادەنرێت، ئەوا ئەمە بە مانای ئەوەیە كە نایانەوێت چاكسازی بكرێت، هەروەها دەبێت ئیرادەیەكی گشتگیر هەبێت لای هەموو حزبەكان، نەك حزبێك خوازیاری بێت و پێنج حزب رەتی بكەنەوە، واتە دەبێت كۆدەنگیی حزبەكانی لەسەر بێت بۆ ئەوەی بتوانرێت جێبەجێ بكرێت.