پرۆفیسۆر دانیاڵ شیرۆت ئوستادی دیراساتی نێودەوڵەتی و سیسۆلۆژییە لە زانكۆی واشنتۆن و پسپۆر و تایبەتمەندە لە كێشە و تەنگژەكانی ئەفریقا و ناوەڕاستی خۆرئاوای ئاسیا و رۆژهەڵاتی ئەوروپا بووە، لە ساڵانی 1982 -1988 ئەندامی ئەنجوومەنی هاوبەشی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و ئەمریكا بووە و راوێژكاری رادیۆی ئەوروپای ئازاد و سەرنووسەری گۆڤاری سیسیۆلۆژی بووە، هەربۆیە بەپێی كارەكەی پرۆفیسۆر دانیال كە راوێژكاری رادیۆی ئەوروپای ئازاد بووە، یەكێكە لەو كەسانەی كە بەكردەیی لەپێناوی بڵاوكردنەوەی پەیامی ئازادی كاریكردووە و رادیۆی ئەوروپای ئازاد ئەو رادیۆیە بوو كە راستەوخۆ بۆ دەوڵەتانی ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا پەخشدەكرا پێش رووخانی دیواری بەرلین، هەروەها لقێكی دیكەی ئەو رادیۆیە كە ناوی رادیۆی عێراقی ئازادە لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بۆ عێراق دانرا بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی عێراقی لە رێگەی ئەو رادیۆیەوە ئاگایان لە گۆڕانكارییەكانی جیهان بێت، پرۆفیسۆر شیرۆت چەند كتێبی هەیە كە دیارترینیان سەركوتكاری مۆدێرنەیە، لەسەر دیراساتی ئەفریقیش بێجگە لەوەی لە ساڵانی 1964- 1966 یەكێك بووە لە سەربازانی هێزی ئاشتی پارێز لە نەیجیریا، لەسەر سودانیش چەندین دیراسات و توێژینەوەی هەیە، بۆ قسەكردن لەسەر بایەخی ئەم ریفراندۆمە و دروستبوونی دەوڵەتێكی تازەی غەیرە عەرەبی كە لە یەكێك لەگەورەترین دەوڵەتی عەرەبی و ئەفریقی جیادەبێتەوە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پرۆفیسۆر شیرۆت كرد و بەڕێزی لە ئاخاوتنێكی تایبەت بەگوڵاندا بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

گوڵان: مافی دەستنیشانكردنی چارەنووس بۆ هاووڵاتیانی باشووری سودان یەكێكە لە پرسە گەرمەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا لەساڵی 2011، ئایا بایەخی ئەم كێشەیە چۆن دەخوێنیتەوە؟
دانیال شیرۆت: ئەمە وەكو «سابیقەیەك» شتێكی هەر زۆر گرنگە، لەبەرئەوەی چەند وڵاتێك لە ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە كە لەتوانایاندا نییە وەكو وڵاتێكی یەكگرتوو كاربكەن. وڵاتانی جیهان لە سەردەمەكانی «كۆڵۆنیالیزم»دا پێكەوە لێكدران بە پشتگوێخستنی لایەنە جیاوازەكان لەڕووەكانی ئایینی و ئیتنییەتی نیشتەجێبووەكانی چوارچێوەی سنوورەكان. هەموو وڵاتەكان كەمینەیان تێدا هەیە، هەربۆیە مەحاڵە وڵاتێكی هۆمۆجینی (یەك نەژاد) پێكبهێنرێت، بەڵام سنوور هەیە بۆ ئەو كەسانەی كە دەتوانن بە یەكگرتوویی بمێننەوە بە ئاشتییانە و لەچوارچێوەی یەك دەوڵەت. وێڕای ئەوەش، كێشەی سودان تەنیا نامتمانەیی نییە لەنێوان باكوور و باشوور كە لەكۆندا هەبووە (كاتێك كە عەرەبەكانی باكوور بەشێوەیەكی بەردەوام هێرشیان دەكردە سەر باشوور و كۆیلەیان دەڕفاند)، بەڵكو تەنانەت پاش سەربەخۆییش، دەستەبژێری سیاسیی باكوور بەشێوەیەكی زۆر خراپ حوكمڕانیی باشووریان دەكرد. دەوڵەت خزمەتگوزاری و یان پەرەپێدان و وەبەرهێنانی بۆ باشوور دابین نەدەكرد، بۆئەوەی باشوورییەكان زیاتر فەرامۆشبكرێن و زیاتر دوابكەون. هەربۆیە، لەم جۆرە حاڵەتانەدا، یان لە جۆرە حاڵەتێك وەكو كۆماری دیموكراتی «كۆنگۆ»دا، ئەگەر بێت و وڵاتەكە دابەش بێت، ئەوە بۆ هەموو لایەنێك باش دەبێت. لە دەرئەنجامدا، كەس لەو بڕوایەدا نەبێت كە دروستبوونی «باشووری سودان»ێكی ئاكتیڤ كارێكی ئاسانە، لەبەرئەوەی تەنانەت لە «باشووری سودان»یش ناكۆكیی ئیتنیی بەرچاو هەیە و ئەگەرێكی بەهێز هەیە كە حكومەتەكەی حكومەتێكی گەندەڵی لێ دەردەچێت و بەپێی پێویست ئاكتیڤ و كارا نابێت، هەربۆیە پێشبینی دەكرێت كێشە و گرفتی بەردەوامی هەبێت.

گوڵان: لە هەفتەی یەكەمی ساڵی 2011دا سەرۆك «عومەر بەشیر» وتارێكی ئاڕاستەی «جۆبا»ی پایتەختی باشووری سودان كرد، سەرۆك «بەشیر» ئاماژەی بەوەدا كە حكومەتی سودانی رێز بۆ ئەنجامەكانی ریفڕاندۆمەكە دەنوێنێت تەنانەت گەر هەرچیش بێت. ئایا تۆ وتارەكەی چۆن دەخوێنیتەوە؟ ئایا ئەنجامەكانی ریفڕاندۆمەكە پەسەند دەكات؟ هەروەها هۆكار و فاكتەرەكان چین كە وایكردووە «بەشیر» ئەو بۆچوونەی هەبێت و رێز بۆ ئەنجامەكانی ریفڕاندۆمەكە بنوێنێت؟
دانیال شیرۆت: پێموایە سەرۆكی «سودان» هیچ رێگەچارەیەكی تری نییە، لەبەرئەوەی كۆنتڕۆڵكردنی باشوور پێویستیی بە ئەركێكی سەربازیی بەهێز هەیە، كە دەبێتە هۆی بەرپابوونی جەنگێكی درێژخایەن و ملیۆنەها قوربانیی لێ دەكەوێتەوە لەگەڵ بڕە تێچوونێكی زۆری پارە، بێگومان ئەوە هەمیشە هەنگاوێكی پۆزەتیڤە. ئەوەی كە دەمێنێت تەنیا ناوچە سنوورییەكانە كە دەوڵەمەندە بە نەوت و كە هەردووك لە لایەنەكان، باكوور و باشوور، هەوڵ دەدەن دەسەڵاتیان لەسەری بسەپێنن. پێشبینی دەكرێت لەسەر ئەو ناوچانە ناكۆكی و ململانێیەكی گەورە سەرهەڵبدات.

گوڵان: بەڵام بۆچی سەرۆك «بەشیر» لەو بڕوایەدایە كە جیابوونەوەی باشووری سودان كاریگەریی نابێت لەسەر یەكپارچەیی «سودان»؟ تەنانەت پاش بوونی باشووری سودان وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ، هەردووك لایەن لە باشووری سودان و سودان پێوەندیی باشتریان دەبێت لەڕووی سیاسی و ئابوورییەوە. بەڵام لەلایەكی ترەوە، بۆچی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بەشێوەیەكی گشتی بەردەوامن لە چەوساندنەوەی نەتەوەكانیان بەو بیانویەی كە یەكپارچەیی وڵاتەكانیان دەپارێزن؟
دانیال شیرۆت: پێویستە ئەوە لەیاد نەكەین كە بۆماوەی دەیان ساڵ باكوور هەوڵی دەدا رێگە نەدات بە باشوور جیابێتەوە، ژمارەی خەمڵێندراو بۆ كوژراوەكانی شەڕەكان نزیكەی 2 ملیۆنە. هەربۆیە، ناكرێ بڵێین كە ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەكی ئاسان بووە. تەنانەت ئەمڕۆش، ناكرێ بەو شێوەیە بیربكەینەوە كە هەر یەك لە باكوور یان باشوور خاوەن حوكمڕانییەكی ئاسان دەبن. لەهەردووك لە ناوچەكاندا ناكۆكی و گەندەڵی و پێكدادان و ناڕەزایی گەورە هەیە لەڕووەكانی ئیتنی و هەرێمی. تەنیا وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی نییە كە نایانەوێت سازشكردن لە ناوچەكانیان بكەن. 60ساڵ بەر لەئێستا و پاش وەدیهێنانی سەربەخۆیی، «میانمار – بورما» جەنگی ئیتنی و ناوخۆیی هەبووە و هەر ناڕازییە ناوچەكانی لەدەست بدات. ئەوەشتان لەیادبێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جەنگێكی ناوخۆیی سەخت و خوێناویی هەبوو كاتێك كە باشوور هەوڵی جیابوونەوەیدا. ئەوە خوێناویترین جەنگ بوو لە مێژووی ئەمریكا، كە ژمارەی قوربانیانی لەهەر جەنگێكی تری ئەمریكا زیاتر بوو. هەروەها پاش خوێن رشتنێكی زۆر ئینگلیزەكان دەستیان لە زۆربەی ناوچەكانی «ئێرلەندا» هەڵگرت. «روسیا» رازی نییە دەست لە چەند بەشێكی «قەوقاز» هەڵگرێت، كە ئەوان موسڵمانن، تەنانەت لە سەردەمەكانی یەكێتی سۆڤێت-یشدا رێگەی بە دەوڵەتەكان نەدا جیاببنەوە. بەڵام «ڤلادیمێر پۆتین» دەڵێت كە ئەوە گەورەترین تراژیدیای سیاسییە لە سەدەی بیستەهەم و ئەوەشی روونكردەوە و وتی كە ئەگەر بهاتبا و ئەو لەو سەردەمەدا سەرۆك بوایە، ئەوە هەرگیز رێگەی نەدەدا بە روودانی ئەو شتە. وڵاتی «چین» دەست لە «تیبیت» هەڵناگرێت. چەندین كەیسی تر هەیە. هەربۆیە، ناكرێ بڵێین كە ئەمە تەنیا كێشەی عەرەبە یان رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ژمارەیەكی كەم لە وڵاتان دەست هەڵدەگرن لە ناوچە و سەرچاوەكان.

گوڵان: بەڵام ئەگەر ریفراندۆمەكەی باشووری سودان كێشەی سودان-ی چارەسەركرد، ئایا بەڕای تۆ تاچەند دەبێتە مایەی چارەسەركردنی كێشەی «پۆلیساریۆ» و «بیابانی رۆژئاوا» و «فەڵەستین» و پرسی «كورد» لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
دانیال شیرۆت: لەو بڕوایەدانیم كە ئەو شتەی كە لە «باشووری سودان» روودەدات هیچ پێوەندییەكی هەبێت لەگەڵ ئەو 3 كەیسەی كە ئاماژەتان پێدا. «پۆلیساریۆ» بزووتنەوەیەكی زۆر بچووكە و هیچ ئومێدێكی نییە بۆ سەركەوتن، تاكو ئەمڕۆش تەنیا بەهۆی پشتگیریی «جەزائیر» بەردەوامە. هەرچەندە ئەو شتەش دروستە كە دانیشتووە نەژادەكانی ئەو ناوچەیە ناڕەزان لە دەسەڵاتی «مەغریبی»، ئەوانیش دەرفەتێكی لاوازیان هەیە بۆ سەركەوتن، «مەغریب»یش بەو ئاسانییە كۆڵ نانێت لەبەرئەوەی دەبێتە مایەی لاوازكردنی شەرعییەتی حكومەت و لەئاكامیشدا هەڕەشە دەخاتە سەر سیستەمی شاهانەی وڵاتی «مەغریب». ئەمە حاڵەتێكە كە تیایدا بۆ «پۆلیساریۆ» واباشترە بگاتە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی «مەغریب» و بۆ حكومەتی «جەزائیر»یش واباشترە وازبێنێت لە پاڵپشتیكردنی ئەم بزووتنەوەیە. كێشەی «فەڵەستین» زۆر جیاوازە. هەروەك ئاشكرایە دەبوایە «فەڵەستین»یەكان خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆی تایبەت بەخۆیان هەبوایە. پێموایە زۆربەی زۆرینەی فەڵەستینییەكان و ئیسرائیلییەكان رازین، بەڵام كەمینە توندڕەوەكانی هەردوو لایەن ناڕازین لەگەڵ سازشكردن و هەموو شتێكیان دەوێت. «جوو»ە توندڕەوەكان دەیانەوێ دەست بەسەر زۆربەی بەشەكانی «كەناری رۆژئاوا» دابگرن بەشێوەیەك كە درووستبوونی دەوڵەتی «فەڵەستین»ی مەحاڵ بێت، توندڕەوە «فەڵەستینییەكان»یش هێشتا هەر دەیانەوێ «ئیسرائیل» لەناوبەرن، یان لاوازی بكەن لەڕێگەی گەڕاندنەوەی پەنابەرە فەڵەستینییەكان بۆ ئیسرائیل بۆئەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل نەتوانێت بەشێوەیەكی كارا كاربكات. هەروەك دیارە كە توندڕەوەكانی هەردوو لایەن رێگە نادەن كێشەكان یەكلابكرێتەوە، هەربۆیەش، ئەم ناكۆكییە بۆ ماوەیەكی زۆر زۆر درێژ بەردەوام دەبێت. هەروەك كە هەموومان باش دەیزانین، كێشەی كورد-یش زۆر جیاوازە، هەروەها جیاوازییەكی زۆر هەیە لەنێوان بەشە جیاوازەكانی ناوچەكە. بارودۆخی ئێران جیاوازە لە بارودۆخەكانی عێراق، هاوكات بارودۆخەكانی ئەو وڵاتانەش جیاوازە لەگەڵ بارودۆخەكانی توركیا. بارودۆخی سووریا-ش جیاوازە. بۆم نییە پێتان بڵێم چی بكرێت، هاوكات لەمیانی مانەوەم لە توركیا دەتوانم بڵێم كە ئەگەرێك هەیە جۆرە رێككەوتنێك لەنێوان كوردەكانی توركیا و حكومەتی توركی ئەنجام بدرێت بەشێوەیەك كە یەكپارچەیی توركیا بپارێزرێت. هەڵبەتە سەبارەت بە ئێوەیش مەسەلەكە پەیوەستە بە خۆتان بۆئەوەی بڕیاربدەن و بزانن چی باشترین چارەسەرە بۆ كوردەكانی عێراق.

گوڵان: بەڵام وێڕای ئەم ریفراندۆمە، دەبینین پیاوانی ئایینی، بۆ نموونە «یوسف قەرەزاوی»، ئەم پیاوە ئایینییانە لەدژی ریفراندۆمەكە وەستاون و داوا لە موسڵمانەكانی باشووری سودان دەكەن بایكۆتی ریفراندۆمەكە بكەن. بەڕای تۆ ئایا فەتوای پیاوانی ئایینی تاچەند كاریگەرە لە خوڵقاندنی گرژی لەنێوان موسڵمانان و كرستیانەكان؟
دانیال شیرۆت: هەموو سەركردە ئایینیە توندڕەوەكان كە ئەو باوەڕەیان هەیە كە ئەوان تاكە كەسن كە مافیان هەیە بۆ دەسەڵات سەپاندن لەسەر دەوڵەتێك و كە خۆیان بە نوێنەری شەرعی خودا دادەنێن، ئەو جۆرە كەسانە زۆر مەترسیدارن. ئەوانە هەمیشە هاندەرن بۆ توندوتیژی. ئەم شتەش هەیە لە توندڕەوەكانی جووەكان و كرستیانەكان و موسڵمانەكان و بودییەكان (لە وڵاتی «سریلانكا»)، یان هندۆسەكان (لە وڵاتی «هیندستان»). هەروەها ئەم شتە دەبینرێت لە موسڵمانە توندڕەوەكانی سوننە و شیعە-ش. با لەبیری نەكەین كە خوێناویترین جەنگەكان لە مێژووی ئەوروپادا پێش سەدەی بیستەهەم (كە تەنانەت لە جەنگە جیهانییەكانی یەكەم و دووەم زۆر سەختتر بوو)، جەنگەكانی نێوان «پرۆتستانت» و «كاتۆلیك»ـەكان بوو لە سەدەكانی 16ـەهەم و 17ـەهەم. هەربۆیە، ئەم كێشەیە تەنیا كێشەی قەتیسكراوی نێوان موسڵمانەكان و كرستیانەكان نییە. دەتوانن سەیرێكی توندڕەوی ئایینی بكەن لە «پاكستان» لەنێوان «سوننە» و «شیعە»، یان لە «تایلەندا» لەنێوان موسڵمانەكان و بوودییەكان، یان باشووری «ئێرلەندا» لەنێوان پرۆتستانت و كاتۆلیكەكان، لەئاكامدا هەر هەمان دیاردە دەبینن. هەر گرووپێك كە لە «لاهوت»ـەكەیدا بەكارهێنانی توندوتیژی بە رەوا بزانێت لەدژی گرووپەكانی تر، ئەوە ئەو گرووپە زۆر ترسناكە.

گوڵان: هەست دەكەین لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی لە «میسر» و «عێراق»، هێرشەكانی دژ بە كرستیانەكان رووی لە زیادبوون كردووە. ئێستاش لەبەرئەوەی زۆرینەی دانیشتوانی باشووری سودان كرستیانن، بەڕای تۆ تا چەند ئەم ریفراندۆمەی باشووری سودان دەبێتە هۆی زیادبوونی هێرشەكان لەدژی كرستیانەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
دانیال شیرۆت: بەڕای من ئەو شتانەی كە لە سودان روودەدات كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر بەشەكانی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نابێت. ماوەیەكە گرژی نێوان جۆرە جیاوازەكانی موسڵمانەكان و نێوان موسڵمانەكان و كرستیانەكان و نێوان گروپە ئیتنییە جیاوازەكان رووی لە خراپتر كردووە، هەربۆیە، تەنانەت گەر هەرچیش لە سودان رووبدات، ئەوە بەهیچ شێوەیەك ئەم واقیعە ناگۆڕێت. پێكدادان و ناكۆكی نێوان جووە ئیسرائیلییەكان و عەرەبە فەڵەستینییەكان شتێكی نوێ نییە، بەڵام ئەم ناكۆكییە چەند زیاتر بەردەوام بێت، ئەوەندە زیاتر كاریگەریی لەسەر ناوچەكەدا دەبێت. لەلایەنێكی ترەوە، بێگومان كێشەی «لوبنان»یش هەیە كە تیایدا ناكۆكیی ئیتنی و ئایینی هەیە، وێڕای كێشەی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ سووریا و ئیسرائیل. ئەم هەموو شتانە وایان كردووە ناوچەكە بۆتە كێڵگەی مین و ئەگەری تەقینەوەی هەیە لەهەر ساتێكدا. هەربۆیە، تەنانەت گەر بارودۆخەكانی سودان بەشێوەیەكی باش و رەها-ش بەڕێوەبچێت، بەڵام زۆر زەحمەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە ناوچەیەكی ئارام.

گوڵان: دواپرسیار: ئایا تا چەند پێكهێنانی حكومەتی باشووری سودان دەبێتە كێشەیەك بۆ وڵاتانی رووباری «نیل»؟ هەروەها لەهەمان كاتیشدا، ئایا وڵاتانی رووباری «نیل» تاچەند بۆ ئەوانیش دەبنە مایەی كێشە و گرفت؟
دانیال شیرۆت: كێشەی رووباری «نیل» زۆر لەمە گەورەترە. وڵاتەكانی تر جگە لە سودان ئەوانیش دەیانەوێ ئاوی زیاتر لە رووباری «نیل» وەرگرن. هەربۆیە، ئەمە كێشەیەكی هەرێمی زۆر گەورەیە و پەیوەستە بە «ئۆغەندا» و «ئەسیوبیا» و چەندین وڵاتی تر. میسر بەبێ ئاوی «نیل» ناژیەت، هەربۆیە، هەر هەڕەشەیەك لەسەر سەرچاوەی ئاوەكەی دەبێتە گەورەترین كێشەی ئاسایش بۆ میسر. پێویستە ئەم مەسەلەیە چارەسەربكرێت بە وریاییەكی زۆرەوە لەڕێگەی گفتوگۆ و وتووێژ لەنێوان وڵاتە پێوەندارەكان. باشووری سودان ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە ئاو، هەرچەند زیاتر بەرەو باكوور بڕۆین جگە لە ئاوی «نیل» هیچ سەرچاوەیەكی ئاوی تری نییە و سامانی ئاوی كەمتر دەبێت. بەڵام ئەگەر بێت و هەر وڵاتێكی باشووری هەوڵ بدات هەندێك لە سەرچاوە ئاوییەكانی «میسر» ببڕێت، ئەوكات ئەگەرێكی بەهێز هەیە لە سەرهەڵدانی جەنگێكی هەرێمی.