مامۆستای زانكۆو تیۆرزان ڕامین جیهانبەگلۆ لەساڵی 1960 لەشاری تاران لەدایكبووە، ماجستێری لەلقەكانی فەلسەفەو مێژوو زانستە سیاسییەكان لەزانكۆی سۆربۆن بەدەستهێناوە، دواتر لەساڵی 1998 لەهەمان زانكۆدا دكتۆرا بەدەست دەهێنێ و بە پۆست دكتۆراوە لەلقی رۆژهەڵاتناسی خەریك دەبێت، ئێستاش لەزانكۆی تۆرنتۆ مامۆستای فەلسەفەی سیاسییەو هەروەها سەرپەرشتیاری گرووپی بیری هاوچەرخە لەبەشی لێكۆڵینەوە فەرهەنگییەكان..
لەساڵی 2009 خەڵاتی ئاشتی لەنەتەوە یەكگرتووەكان پێ بەخشرا، لەكاتی خەڵاتكردنیدا لە (ماڵی ئاسیای) بەرشەلۆن، ئەمەی بە خەڵاتی خەڵكی ئێران زانی و وتی: ((من لێرە دەنگی خەڵكەكەم كەلە ئێران بەبێ دەنگی خۆپیشاندان دەكەن..)).
ڕامین جیهانبەگلۆ خاوەنی دەیان كتێبە لەبوارەكانی فەلسەفەو فكرو وەرگێڕان و وتووێژدا، كە ئەمە ناوی بەشێكە لەكتێبەكانی: شەپۆلی چوارەم – جیاوازی و پێگەوە ژیان - مۆدێرنەكان – رۆشنبیری لەئێراندا – بیری دژە توندو تیژی – رەگەكانی فەلسەفەی دژە توندوتیژی – رەخنە لەعەقڵی مۆدێرنە – گەڕان بەدوای ئازادیدا – لەئاوێنەی رۆژهەڵاتتدا ...تاد
لەم سێ گۆڤارەدا كەبەئینگلیزی دەردەچن دەكات لەوانە (( ئیسپری (Esprit) و ئیتۆد (Etudes)و پرۆژە (projets))) بە وتارو هەڵسەنگاندن و رەخنە هاوكاریانە.

دیمانە: هیدایەت جان

ئەگەر مێژووی مرۆڤایەتی ئەم ناوچەیە لەسەر بنەمای مێژووی دوو بەرەی ستەمكار و ستەملێكراو بنووسرێتەوە، ئەوە مێژووی نەتەوەی كورد لە بەرەی مێژووی ستەملێكراوەكاندا خۆی دەبینێتەوە، بەو مانایە لانیكەم كورد لە دوای رووخانی دەوڵەتی ماددەوە هەم بە مانا نەریتییەكە و هەم بە مانا مودێرنەكەی نەیتوانیوە نەحكومی خۆی و نە حكومی ئەوانیتر بكات، ئەوەش چەند مەدلولێكی روونی هەیە، یەكەم: هەمیشە ستەملێكراو بووە، دووەم: بەبەراورد لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەی ناوچەكەدا ستەمی پێكهاتەیی لە نەتەوەیەكی دیكە نەكردووە، سێیەم: لانیكەم لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە بە ئاگاییەوە بۆ گەیشتن بە مافەكانی خۆی خەباتی كردووە. ئەوەی لێرەوە مەبەستی ئەم دۆسێیە بێت، ئەوەیە كە نەتەوەی كورد بۆچی تا ئێستا نەیتوانیوە لانیكەمی مافەكانی خۆی دەستەبەر بكات، ئایا هۆكارەكان ناوخۆیین یا دەرەكین، ئایا ئەو شێوازەی بۆ گەیشتن بە مافەكانمان بە كارمان هێناوە تا چەند لەو بوارەوە كاریگەری هەبووە؟ لێرەدا پێمانوایە لەسەر بنەمای بارودۆخی كۆمەڵایەتی و سیاسی ئێستای ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست و بە تایبەت بارودۆخی ئێستای كوردستان پێویستە هەڵوەستەیەكی جدی لە بارەی شێوازەكانی خەبات بكەین، بە جۆرێك كە دەبێت بە شێوەیەكی پێكهاتەیی ئەو مێژووە لێكبدەینەوە كە لەو بوارەوە تۆمارمان كردووە، بە گشتی ئەم دۆسێیە بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە دەگەڕێت، ئەو شێوازانەی تا ئێستا ئیشیان پێدەكەین تا چەند خزمەتی ئامانجەكانی ئێمەیان كردووە و دەكەن؟ هەروەها ئەو شێوازەش كە دەتوانێت لە هەموو شێوازەكانی دیكە كاریگەرتر بێت و بە خەسارێكی كەمتری مۆراڵی و مرۆیی و ماددی بە ئامانجە رەواكانمان بگەیەنێت كامە شێوازە؟ ئایا چۆن خەباتی كوردان هەڵدەسەنگێننظ پرسیارێكی وامان ئاڕاستەی ((د. رامین جیهانبەگلو))كرد ئەمەی خوارەوە پوختەی وەڵامەكەیەتی :
((كوردەكان بەردەوام سەرقاڵی دوو بابەتی سەرەكی بوونە: لە لایەك رێوشوێنە هۆزگەرییەكان كە یەكەمین هۆكاری ناكۆكی و پێكهەڵچوونی ناوخۆییان بووە بە تایبەتی لە نێو كوردان خۆیان و حزبە كوردییەكاندا و لەلایەكی تریشەوە كێبركێ و ناكۆكی و تەنانەت هەندێكجار دۆستایەتی و لێكنزیكبوونەوەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بووەتە هۆی لەدەستدانی بەرژەوەندی كوردان و گوێ نەدان بە بایەخە فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەكانیان. لێرەدا دەبێ ئاگاداری ئەوە بین كە تەنیا ئۆباڵی بەشێك لە كێشەكانی كورد بۆ وەدەست نەهێنانی مافە فەرهەنگی كۆمەڵایەتییەكانیان دەكەوێتە ئەستۆی هەڵكشان و داكشانی سیاسەتی نێودەوڵەتی و گۆڕانكارییە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشی هەرە گەورەی پەیوەستە بە هزری سیاسی ئامادە لەناو كوردستان و رۆڵی ئایدیۆلۆژییە سیاسییەكان لە دروستبوونی ناكۆكییە حزبی و گرووپگەرییەكاندا. پرسیاری سەرەكی ئەوە نییە كە كێ كێشەكەی خوڵقاندووە بەڵكو كوردان لەناو سنوورەكانی ئێران، عێراق، توركیا و سوریا و ئەوانەی لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكادا دەژین تاچەند خۆیان لەگەڵ گوتاری دیموكراسی گونجاندووە بۆ بنەبڕكردن و دابەزاندنی ئاستی ئەو ناكۆكیانەی كە توندوتیژیان لێ دەكەوێتەوە. ئەگەر كوردان لەناو سنوورەكانی ئێران، عێراق، سوریا و توركیادا بەدوای ئاشتی و ئارامییەكی بەدوور لە توندوتیژیدا دەگەڕێن، كەواتە دەستەبەركردنی ئەم ئامانجە لەڕێگەی خەباتی چەكدارییەوە نییە.



* پڕۆسەی خەباتی نەتەوەیی و رزگاریخوازی كورد لەناو كوردستاندا تایبەتمەندی خەباتێكی تەندروست و عەقڵانی (لۆژیكی) لەخۆی دەگرێت؟
ــ بەبڕوای من جەوهەری شەڕ توندوتیژییە بەڵام جەوهەری خەباتێكی تەندروست و عەقڵانی ناتوندوتیژییە. توندوتیژی حەشارگەی ئەو مرۆڤانەیە كە تا هەنوكە لە بچوكی خۆیان دەرنەچوونە و توانای دیالۆگ و بەیەكەوە هەڵكردن و ڕاگۆڕینەوەیان لەگەڵ ئەوانی تردا نییە. ئەگەر كوردان بەشوێن بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی ئاشتیخواز و دوور لە توندوتیژیدا دەگەڕێن، كەواتە كێشەی ئەوان جێگۆڕكێی دەسەڵات نییە. كۆمەڵگەی ناتوندوتیژ بەبێ سەبر و دانبەخۆدانان و بەخشندەیی نایەتە دی، لە پرۆسەی خەباتی ناتوندوتیژیدا شتێك بەناوی «دۆست» و «دوژمن» بوونی نییە. هەموو شۆڕشەكان ئەوەیان بۆ ئێمە سەلماندووە كە ئەگەر پێكهاتەیەكی سیاسی دادپەروەری و عەشق و لێبوردەیی تێدا ئامادە نەبێت، لە داهاتوودا دەسەڵاتێكی نوێی ترسناكی لێ دەكەوێتەوە. ئەگەر دادپەروەری كوردان تەنیا لە ئاستی دروشمێكی بێ ناوەڕۆك بێت و تەنیا بۆ هاندان و بزواندنی هەستی خەڵك لە كوردستانی عێراق و ئێران و.. بێت، دەبێ چاوەڕوانی ئەوەش بكەین كە تا ساڵانێكی دوور بیری دیموكراسی و مومارەسەی (ئەزموونكراوی) دیموكراسی لە ناو كورداندا زەمینەی بۆ ناخوڵقێت. ئەو ئایدیۆلۆژیەتانەی تا ئێستا لەناو كورداندا دروشمی چاوت دەردێنم لە تۆڵەی چاودەرهێنانمان بەرز كردوەتەوە، تەنیا بوونەتە هۆی نابیناكردنی ژمارەیەكی زۆرتری كوردان.

* ئایدیۆلۆژیاكانی وەك ماركسیزم، لینینیزم، ناسیۆنالیزم و ئیسلامی سیاسی تاچەند لە بەرژەوەندی ئامانجەكانی نەتەوەی كورد دا بوونە؟
ــ سەرجەمی ئەو ئایدیۆلۆژیانەی باست لێكردون لە ئامانجی بە كۆیلە كردنی مرۆڤی سەردەمدا بوونە، ئەگەرچی دروشمی هەموو ئەوانە ئازادی و دادپەروەری بووە بەڵام نوێنەرانی ئەم ئایدیۆلۆژیاتانە لە دەسەڵاتدا دیكتاتۆرێكی بێ بەزەیی و خوێنمژ بوونە.
لێرەدا دەبێ لەنێوان ناسیۆنالیزم و وڵات پەرستیدا جیاوازی بكەین. ناسیۆنالیزم جۆرێكە لە فاناتیزم و كورت روانینی سیاسی كە بەردەوام فەرق و جیایی و توندوتیژی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە. هەروەك ئالبێرت ئەنیشتاین دەڵێ «ناسیۆنالیزم شتێك نییە جگە لە عەقڵانی كردنی ئایدیالیستی سەربازیگەری». ناسیۆنالیزم یەكێك لە نەخۆشییە كوشندەكانی سیاسەتی مۆدێرنەیە كە دەبێ شەڕی فكری لەگەڵ بكرێت. بەڵام ئەوە پێوەندی بە وڵات پەرستییەوە نییە، وڵاتپەرستی كاتێك دێت كە تۆ ئاڵای مرۆڤایەتیت لە تەنیشت ئاڵاكەی خۆت هەڵكردبێت و هەمیشە تیلەیەكی چاوت لە بەدبەختی و مەینەتی و تراژیدیای نەتەوەكانی تر بێت.
بەڵام سەبارەت بە ماركسیزم-لینینیزم پێموایە بە جورئەتەوە دەتوانین بڵێین كە نە تەنیا ئازادی بە كوردان نەبەخشی بەڵكو بووەتە هۆی دروستبوونی حەزێكی دەسەڵاتخوازانە لەناو حزبە كوردییەكان و تەنانەت توانایی وروژاندنی پرسیارێكی دروستی نەبووە سەبارەت بە داهاتووی كوردستان. ماركسیسم-لینینیزم خۆی بووە بە تلیاكی سیاسییە كوردەكان و وای كردووە لە خوێندنەوەی راست و دروست بۆ ماركس و فەیلەسووفەكانی تردا كڵۆڵ بن.

* بۆچی كورد شێوازی چەكداری بەكار دەهێنێت و ئەم شێوازە تا چەند لە خزمەت ئامانجە سیاسی و ئینسانییەكانیدایە؟
ــ بە بڕوای من خەباتی چەكداری باشترین و كاریگەرترین شێوازی خەبات و هەڵسوكەوتی سیاسی نییە بۆ گەیشتن بە هزری دیموكراسی و گەڵاڵە كردنی ئەو هزرە. رەنگە لە رابردودا بە دەگمەن رێكخراوێكی سیاسی هەبووبێت كە بۆ وەڵامدانەوەی كێشە سیاسییەكان لە كوردستان دەستی بۆ چەك نەبردبێت بەڵام ئەمڕۆكە دەبێ ئاگامان لەوە ببێت كە هەر چەشنە خەبات و ململانێیەكی چەكداری، كوردان لە فەزای دیموكراتیك و پلۆرالیستی دوور دەكاتەوە. بە ئاوڕدانەوەیەك لە خەباتی چەكداری كوردان لە نیو سەدەی رابردوودا بۆمان دەردەكەوێت كە توندوتیژی چەكداری دەرفەتی نەهێشتووەتەوە بۆ رەخنەكردنی توندوتیژی.

* لە چاپی ژمارە یەكی گۆڤاری نیشتمان كە زمانحاڵی كۆمەڵەی ژ-ك بوو، سەروتارەكە (ئامانجی ئێمە) ئاماژەی بەوە كردووە كە كوردان گەر بیانەوێ لە رێگەی چەكەوە بە مافەكانیان بگەن، ئەوا لە هەڵەدان لەبەر ئەوەی ئەو چەكانەی لە دەستی كورداندان لەچاو تۆپ و تانك و گولە پژێنەكانی دوژمن وەك تۆقتۆقەیەك وایە و تاكە رێگایەك كە كوردان بەرەو مێرگی سەربەستی و ئازادی دەبات، خەباتی شارستانییە. سەرەڕای ئەمە بۆچی كوردان لەم شێوازە لە خەبات كەڵكیان وەرنەگرتووە؟
ــ خەباتی ناتوندوتیژی تەنیا شێوازێك لە بەرگری مەدەنی و ململانێی سیاسی نییە بەڵكو جۆرێك لە كولتووری هاوڵاتیبوونیشە. تا ئەوكاتەی كۆمەڵگەی كوردی لەسەر بنەمای دوو جەمسەری «دۆست» و «دوژمن» بمێنێتەوە و حەق و حیسابی سیاسی زیاتر لەسەر لێهاتوویی تاكە كەسی و هاووڵاتی بێت، فەرهەنگی نا توندوتیژی پەرە ناسێنێت. لێرەوە دەبێ ئاماژە بە چەند خاڵێك بكرێت، یەكەم ئەوەی كە ناتوندوتیژی پرۆسەی بە ئەخلاقیكردنی سیاسەتە. دووەم، بۆ گەیشتن بە خەباتی ناتوندوتیژی پێویستە كۆتایی بە فەرهەنگی رق و قین و نەفرین كردن بهێنین. سێیەم، رێزگرتن لە ژیان و سەرلەنوێ ناساندنەوەی «ئەویتر» گرنگییەكی بەرچاوی هەیە. لە ئەنجامدا ناكرێت خۆ لە توندوتیژی بپارێزی و بە دوای حەقیقەتدا عەوداڵ نەبی و بەرەنگاری درۆ نەبیتەوە. خەباتی ناتوندوتیژی، پەروەردەكردنی هاووڵاتییە، واتە مەدەنیەت دەبێ بەشێوەی كردەی كۆمەڵایەتی و سیاسی لێبێت.

* زۆربەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان لە چاوپێكەوتنە رۆژنامەوانییەكاندا باس لەوە دەكەن كە لەگەڵ ئەوەدا حزبێكی چەكدارن، بڕوایان بە خەباتی مەدەنی و ناتوندوتیژیش هەیە، ئایا دەكرێت هاوكات بە یەكەوە لە هەردوو شێوەكە كەڵك وەربگریت؟ كەڵك وەرگرتن لەو دوو شێوازە لە روانگەی مۆراڵیەوە دروستە؟
ــ خەباتی مەدەنی بە مانای دروستكردنی تۆڕەكانی هاووڵاتییە كە دەبێتە پاڵنەرێك بۆ نەشونما كردن و بەرەو پێشبردنی هزری پلۆرالیزم و فرە خوازی لە كۆمەڵگەدا. ئەوە بەو مانایە دێت كە ئامانجی ژیانی سیاسی دروستكردنی فەزایەكی هاوبەشە كە من و ئەویتر بەیەكەوە تیایدا جێگەمان ببێتەوە. كەواتە ئێمە هیچكات تەنیا بۆ ئازادی خۆمان خەبات ناكەین بەڵكو بۆ ئازادی «ئەویتر»یش هەوڵ دەدەین. مانەوە و بەردەوامبوونی فەزای هاوبەش و فرە بۆچوون، پێویستی بە هاوسەنگی مۆراڵی نێوان «من و ئەویتر» هەیە. ئەو هاوسەنگییە لە هەموو شێوەكانی خەباتی مەدەنیدا پێویستە و توندوتیژی و دەست بردن بۆ چەك ئەو هاوسەنگییە تێك دەدات، لەبەر ئەوەی دەست بردن بۆ چەك و توندوتیژی بە مانای تواندنەوە و لەناوبردنی «ئەویتر»ە. لەبیرمان نەچێت كە «جیاوازی» لەناو بزووتنەوەیەكی مەدەنیدا نابێتە هۆی سەرهەڵدانی توندوتیژی و تەنانەت بەرگری لە هەر چەشنە توندوتیژییەك دەكات. لە راستیدا دیموكراسی گەیشتنە ئەنجامی بنەڕەتییە لەنێوان جیاوازییەكاندا.

* لە كوردستاندا كە باس لە شێوازی خەباتی ناتوندوتیژی دەكرێت وەڵامی ئەوەمان دەدەنەوە كە خەباتی ناتوندوتیژی بۆ ماوەیەكی زەمەنی لە مێژوودا گونجاو بوو و ئێستا و بۆ ئەو سەردەمە كە كورد لەژێر دەستی داگیركەرانی وەك توركیا و ئێران و سوریادایە شێوازێكی نەگونجاوە و وەڵام ناداتەوە، ئایا بە بڕوای ئێوە فەزای سیاسی ئێستەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەم میتۆدە لە خەبات گونجاوە؟
ــ مێژووی مرۆڤایەتی مێژوویەكی توندوتیژە. بڵام لەبیری نەكەین كە هەر كات و لە هەر شوێنێك توندوتیژی رووی دابێت، بۆ بەرگری لەو توندوتیژییە بیر لە شێوازێك كراوەتەوە. نا توندوتیژی هەمیشە لە قەیران و هەلومەرجی سەخت و دژواردا مانای راستەقینەی خۆی وەرگرتووە. هەر كۆمەڵگەیەك لە هەر سەردەمێكی ژیانی خۆیدا پێویستی بە ئاشتی و ئارامی هەیە، كەواتە لە هەموو كاتێكدا دوور كەوتنەوە لە توندوتیژی كردەیەكی ئێستایی و سەردەمییە. ئێستاكە بەرەنگار بوونەوە لەگەڵ «درۆ» پەروەردەیەكی بنەڕەتیە كە كوردان خەریكن ئەنجامی دەدەن. ئەوان دەتوانن بە جیهانی بسەلمێنن كە سەرەڕای هەموو ناكۆكییە خێڵەكییەكان خاوەنی ئاستێكی بەرزی هاووڵاتیبوونن كە ئەمەش دەبێتە سەرمایەیەكی مۆراڵی و دیموكراسی بۆ داهاتوویان. باشترین روخساری ئەو سەرمایە ئەخلاقییە لە ناتوندوتیژی هاووڵاتیانی كورددا خۆ دەبینێتەوە. بۆ نمونە كۆمەڵگەی ئێران كە كوردیش بەشێكن لەو كۆمەڵگەیە، وەك هەموو كۆمەڵگەیەكی تر تووشی كۆمەڵێك كێشەی تایبەت بەخۆیانن و تا ئەو كاتەی كە ئەم كێشانە چارەسەر نەكرێن ناتوانین بەرەوپێش چوون و پتەوبوونی بیری دیموكراسی تیایدا ببینین. لەوانەیە گرنگترین كێشەی ئێرانییەكان و ئەو نەتەوانەی لەناویدا دەژین، توندوتیژی سیاسی بێت. زۆرێك لە حزبە سیاسییە كوردەكان بە هەڵە بیر دەكەنەوە كە ئەو توندوتیژییە تەنیا كردەیەكی «ئەستوونییە» كە بە گۆڕانی دەوڵەت و دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی كێشەكە كۆتایی پێدێت، بەڵام ئەوەی لە گۆڕانكارییە سیاسییەكانی كوردستاندا بۆ ئێمە دەردەكەوێت ئەوەیە كە تێپەڕبوون لە توندوتیژی تەنیا كارێكی «ئەستوونی» نییە بەڵكو كردەیەكی ئاسۆییشە و ئەمەش پێویستی بە لێكدانەوە و پەرە پێدانی فەرهەنگی ناتوندوتیژییە لەناو خەڵكدا.

* خەباتی مەدەنی لە چ روویەكەوە لە خەباتی چەكداری بەهێزترە؟
ــ بە بڕوای من خەباتی ناتوندوتیژی جۆرێك لە خەباتی مەدەنییە، لەبەر ئەوەی هۆكاری سەرهەڵدانی هەر بزووتنەوەیەكی مەدەنی بۆ بەدەستهێنانی ویستە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی خۆیەتی، بەڵام دەستەبەركردنی ئەو ویستانە پێویستی بە مەشڕوعییەتی مۆراڵی هەیە. شێوازی ناتوندوتیژی هەوڵێكی مەدەنییانەیە لە پێناو دانوستاندنێكی ئاشتەواییانە بۆ دروستبوونی كێبڕكێی دادپەروەرانە لەنێوان هاووڵاتیاندا. شێوازی ناتوندوتیژی شێوازی رەفز كردنەوەیە و ئەوەی كە رەفزیش دەكرێتەوە یاسای نادادپەروەرانە و توندوتیژییە لەناو كۆمەڵگەدا. كەواتە ئەگەر بنەمای سەرەكی بزووتنەوەیەكی مەدەنی بەرگری كردن لە یاسا و پارێزگاری كردن لە مافی هاووڵاتی بێت، ئەوا مەرجی دەستەبەركردنی ئەم ویستە گەیشتنە بە فەرهەنگی ناتوندوتیژی.

* حزبە سیاسییەكانی كوردستان دەڵێن بە ناچاری و بۆ پارێزگاری كردن لە خۆیان دەستیان بۆ چەك بردووە، ئاخۆ رێگەیەكی كاریگەرتر لە چەك هەیە بۆ بەرگری كردن لە خۆمان؟
ــ زۆر كەس بە هەڵە ناتوندوتیژی لە بزووتنەوە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكاندا بە شێوەیەك لە ملكەچبوون و پاشەكشێ كردن لێك دەدەنەوە. هەندێكیش لایان وایە هەر جۆرە هەوڵێك لە پێناو دۆزینەوەی رێگەچارەیەكی ناتوندوتیژانەدا بۆ چارەسەر كردنی كێشەكانی ئەمڕۆی جیهان، جۆرێكە لە كڵۆڵی و بێ دەسەڵاتی لە هەمبەر چارەسەر كردنی قەیرانەكان، بەڵام لە راستیدا ئەوەی ناتوندوتیژی بە ئێمەی دەڵێت، ئەوەیە كە ئێمە لە هەموو فەرهەنگەكان و نەریت و كۆمەڵگەكاندا رووبەڕووی جیاوازی بۆچوونەكان، بایەخەكان، رەهەندەكان دەبینەوە. رەنگە لەبەر ئەو هۆیە بێت كە ئەو جیاوازیانە لە بۆچوونەكاندا پێویستیان بە جیاوازی هەبێت لە ژیانیشدا. بەرگری ناتوندوتیژی، رووبەڕوو بوونەوەیەكی بێ چەكە لەگەڵ هەر چەشنە ئەندێشە و كردەیەك كە بەرەنگاری جیاوازییەكانی ژیان دەبێتەوە. بە واتایەكی تر «نا» گوتن بە توندوتیژی بە مانای رێز گرتنە لە ئاست و كەرامەتی مرۆڤ و راگرتنی ئەو حورمەتەش پێویستی بە ئاگایی ئەخلاقی هەیە. بەرگری كردن لە «خۆت» جۆرێكە لە ناسینی «ئەویترە» كە دەبێتە هۆكار بۆ ئەوەی گەر هەر كەسێك لە دژی تاوان خەبات بكات، نابێت خۆی ببێتە تاوانبار.

* رای ئێوە سەبارەت بە خەباتی مەدەنی و رێبەرایەتی ئەو خەباتە چییە؟ ئایا خەباتی مەدەنی پێویستی بە رێبەر هەیە؟
ــ رێبەری راستەقینەی هەر بزووتنەوەیەكی مەدەنی خۆی بزووتنەوەكەیە. هیچ رێبەرێك بە تەنیا ناتوانێ بزووتنەوەیەك كە هەڵقوڵاوی دواكەوتوویی و لۆمپەنیزمە، لەم دۆخە نەجات بدات. لەبیرمان نەچێت كە ناتوندوتیژی تەنیا شێوازێكی خەبات نییە بەڵكو شێوازی ژیانی هاوڵاتیبوونیشە. نا ئارامی و هەڵنەكردن بە یەكەوە تەنیا لە رێگەی پەروەردەی هاوڵاتی بوونەوە لەناو دەچێت. هێزی بزووتنەوەیەكی مەدەنی لە درووستكرنی تۆڕەكانی هاووڵاتییە لەسەر بنەمای مۆراڵی مەدەنی، نەك رێبەری بزووتنەوەكە. رێبەر گرنگ نییە بەڵكو گرنگ ئەوەیە لایەنی مۆراڵی بخەیتە ناو سیاسەتەوە، لەبەر ئەوەی ئامانج كەرەستە پاساو نادات بەڵكو كەرەستە ئاماژەیە بۆ ئەو ئامانجەی كە دەیگریتە بەر. رادەی ئەخلاقیبوونی بزووتنەوەیەكی مەدەنی بەندە بە رادەی ناتوندوتیژ بوونی بزوتنەوەكە لە پێناو بەرگری كردن لە دادپەروەری و حەقیقەت، نەوەك رێبەری بزووتنەوەكە. ئەوە خەڵكن كە رێبەر هەڵدەبژێرن و ئینتیمایان بۆی دەبێت. ئەگەر خەڵك بڕوایان بە ناتوندوتیژی هەبێت، رێبەریش وەشوێن بڕوای خەڵكەكە دەكەوێت. خزمەتكارانی هەر نەتەوەیەك پاڵەوانانی راستەقینەی ئەو نەتەوەیەن لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی نەتەوەكەیان لە سەروو هەر جۆرە دەسەڵات و دەسەڵاتخوازییەك بینیوە.

* ئایا بزووتنەوە ناتوندوتیژەكان وەك ستراتیژ پێویستیان بە رێكخراوی تایبەت هەیە؟
ــ خەباتی ناتوندوتیژی خەباتێكی بێ ناوەڕۆك نییە، بەڵكو لەسەر بنەمای ئەزموونی سوقڕاتی وەستاوە كە بەردەوام هاووڵاتیان لە یەكتری فێر دەبن. ئاسۆی ستراتیژی بزووتنەوەی ناتوندوتیژ ئاسۆیەكی فرە لایەنە و چەند رەهەندییە. هەر بۆیەش ناتوندوتیژی گوتارێكی یەك لایەنە نییە. ستراتیژی ناتوندوتیژی خۆشەویستییە بۆ سەروەری یاسا و دۆزینەوەی حەقیقەت و دور كەوتنەوەیە لە رق و قین. ناتوندوتیژی مەدەنی هەستانەوەیە لەبەردەم شەڕ و نادادپەروەری. ناتوندوتیژی وەك ئاوازێكی دەروونی مرۆڤ وایە كە بەردەوام پێی دەڵێت «تۆ بكوژ نی».

* كورد تا چەند پێویستی بە رێبەرێكی مۆراڵی هەیە، بوونی رێبەرێكی مۆراڵی چ كاریگەرییەكی دەبێت لەسەر مۆراڵی بوونی شێوازی خەبات؟
ــ زۆر كەس بە هەڵە وا بیر دەكەنەوە كە فەرهەنگ و كردەوەی ناتوندوتیژانە لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی توندوتیژی وەك كوردستان ناگونجێت. مەگەر ماندێلا لە كۆمەڵگەی ئاپارتاید و عەبدول غەفار خان لەنێو پارتانەكان (لە سنووری نێوان ئەفغانستان و پاكستان) فەرهەنگی نا توندوتیژی و ئاشتیان دروست نەكرد؟ ئەی بۆچی دەبێ كوردان نەتوانن ببن بە خەباتكارانی ناتوندوتیژی؟ ئاخۆ كوردان تەنیا بەرهەمهێنی توندوتیژین؟ كەواتە بابەتەكە ئەوە نییە كە هەندێك خرۆكە و گەردیلەی ناتوندوتیژیان تێدایە و دەتوانن ببن بە خاوەن كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیك و هەندێكیش لێی بێبەشن. كێشەی سەرەكی، نەبوونی مۆراڵی مەدەنییە كە لە دوو بەشی شەفافیەت و هەستكردن بە بەرپرسیارێتیدا كورت دەبێتەوە. ئەو شەفافیەت و هەستكردنە بە بەرپرسیارییەتییە وەڵامدانەوە لەگەڵ خۆی دەهێنێت. بە بڕوای من ئەگەر دەوڵەت یاخود كۆمەڵگەیەك بخەیتە دۆخێكەوە كە وەڵام دەرەوە بن ئەوا بەرەنگاری دووبارە بوونەوەی هەڵە مێژووییەكان بوویتەوە و رێگەت لە دووبارە بوونەوەیان لە داهاتووشدا گرتووە. ئێستا دەبێ بزانین كە چۆن لە رێگەی ئەندێشەیەكی لەم چەشنە میكانیزمێك بدۆزینەوە كە بەردەوامی بە ناتوندوتیژی بدات.
ئەگەر چی لە كوردستاندا كەسانێكی وەك گاندی و مارتین لۆتەر كینگ و ماندێلا بوونیان نییە، بەڵام بۆ گەیشتن بە گاندیسم لە شێوەی كوردی دەبێ لە دوو ئاستدا كار بكەین: لە لایەكەوە ئەندێشەی ناتوندوتیژی لەناو مێژووی فەرهەنگی كوردان هەڵێنجین و لەناو هەموو توێژەكانی كۆمەڵگەدا بیخەینە گەڕ و لە لایەكی ترەوە، زەوینە بۆ دروستبوونی بزوتنەوەی هاووڵاتیان و مۆراڵی مەدەنی و دژە دەسەڵات خوازی لەبار بكەین. لەبیری نەكەین كە پرسی ناتوندوتیژی تەنیا پرسێكی سیاسی نییە بەڵكو هەوڵێكی فەلسەفییە بۆ خستنە رووی بابەتی مۆراڵی سەربەخۆ و دەرچوون لە بچوكی مروڤ.