پێگەی هەرێمی كوردستان لەداڕشتنەوەی جیۆپۆلەتیكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیارو لەبەرچاوە، بەتایبەتی دوای دەرهێنانی پێترۆل و فراوانبوونی پێوەندییە ئابوورییەكان
چۆن كوردستان لەناوچەیەكی ناسەقامگیری وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە پێگەیەك بۆ راكێشانی وەبەرهێنانی بیانی، هەنگاو بەرەو كەڵچەری دیموكراتییەت و پیادەكردنی ئابووری بازاڕ دەنێت؟ ئەمە ئەو پرسیارە گرنگەیە كەپێش چەند ساڵێك لەمەوبەر بەدیهاتنی كارێكی ئاستەم بوو، ئێستاكە پێگەی هەرێمی كوردستان لەداڕشتنەوەی جیۆپۆلەتیكی رۆژهەڵاتی ناوەراست دیارو لەبەرچاوە، بەتایبەتی دوای دەرهێنانی پێترۆل و فراوانبوونی پێوەندییە ئابوورییەكان و زیادبوونی بڕی سەرمایەو وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی، بۆیە لەم قۆناغەدا بوونی سیستەم و ستراتیژییەتێك بۆ ئابووری هەرێمەكە پێویستە، ناكرێت چیتر چاوەڕێی ئاسایی بوونەوەی بارودۆخەكەی حكومەتی ناوەند بین تا لەپاشكەوتەیی ناوەندێكی ناسەقامگیرو نائارام دەربازمان بێت، دەبێت ببینە خاوەن مودێلێكی ئابووری تایبەت بەخۆمان یان توانای جێبەجێكردنی بەرنامەو پرۆگرامە ئابوورییەكانی رێكخراوەكانی(بانك و سندووقی نەختی نێودەوڵەتی و رێكخراوی بازرگانی نێودەوڵەتی)مان هەبێت، ئێمە لەبەرنامەو پلانەكانماندا لاسایی وڵاتانی توركیاو سوریاو ئێران و عێراقمان نەكردۆتەوە، وەكو وڵاتانی كەنداویش خاوەنی پێترۆلێكی زۆر نین تاوەكو رووبكەینە پیشەسازی پێترۆلی و مۆدێلی كەنداو، لەلایەكی ترەوە ناتوانرێت لاسایی سووید بكەینەوەو رووبكەینە سۆشیال و وەكو بەریتانیاش باجەكان بەرزبكەینەوە، ناشمانەوێت لەسەر شێوازی دوبەی كوردستان ببێتە بازاڕێكی گەورە بەشێوەیەك دوبەی سیمای عەرەبی پێوە نەماوە.ئەم وڵاتانە هەمووی مۆدێل و بەرنامەیەكی تایبەت بەخۆیان هەبوو بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری و پێشخستنی كەرتەكانیان كەخۆی لەخۆیدا جێبەجێكردنی بەرنامەو راسپاردەكانی گەورە رێكخراوە ئابووری و بازرگانییەكانی جیهانیان پیادە دەكرد، بەڵام لەشێوازی بەدیهاتنی ئەو بەرنامە ئابوورییانە جیاوازییان هەبوو، لە ئاوەدانكردنەوەی ئەندەنووسیا نەتوانرا لاسایی مالیزیاو رۆژئاوا بكرێتەوە، بۆیە ئابووریناسان پێیان وایە گەر بێت و بمانەوێت ریفۆرمی ئابووری ئەنجام بدەین، پێویستە تێڕوانین و بەرنامەی تایبەت بەخۆمان هەبێت بەسوود وەرگرتن لەبەرنامەو ئەزموونەكانی سەرجەم وڵاتان و هەڵسەنگاندنیان تاوەكو لەگەڵ بارودۆخ و ژینگەی ئابووری هەرێمدا بیگونجێنین، هەموو سایتەكانی ئەنتەرنێت بگەڕێین و پەرتووكی كتێبخانەكانی جیهان بخوێنینەوە، كتێبێك یا ماڵپەرێكی ئەلەكترۆنی نادۆزینەوە پێمان بڵێت لەسەر چ شێوازو بەرنامەیەك ئابووری كوردستان و پەرەپێدانی هەرێمەكە بنیات بنێینەوە.
لەم روانگەیەوە پێویستە پرۆگرامێكی زانستی ئەوتۆ دابڕێژرێت چارەسەری كێشەو گرفتە ئابوورییەكانی وەكو گەندەڵی و بێكاریی و هەژاری و لاوازی ئاستی خزمەتگوزارییەكان هەڵاوسان و بێبەرهەمی بكات، پرۆگرامێك تێیدا خاوەنی سیستەمێكی پێشكەوتوو بێت و هاووڵاتیبوون و دامەزراوەكان بنیات بنێتەوە، ئەمەی ئێستا لەهەرێمی كوردستان دەبینرێت ئابووری بازاڕ نییە، دەكرێت هەنگاوی سەرەكی بێت پێویستی بەهاوكاری و یارمەتی هاووڵاتیان و حكومەتیش هەیە، بەبێ حكومەت و بوونی سەركردەیەكی لێهاتوو ناكرێت كەڵچەری دیموكراتی و ئابووری بازاڕ دروست بكەین، لەسەرجەم ئەزموون و مۆدێلە پێشكەوتووەكانی دنیا سەركردە بوونی هەبووەو ئابووری گەیاندۆتە دۆخێكی پێشكەوتووتر، ئەمڕۆ لە قۆناغی ئینتقالیداین سیستەمی حزبایەتی باش نییە و دادپەروەری بەهێزمان نییە، لەم ناوچەیەدا تەنیا وڵاتێك كە وەبەرهێنانی راستەقینەی تێدایە وڵاتی ئیماراتە، دوبەی تەنیا ناوچەیەكی ئازادە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست كە توانیوێتی بەتەواوەتی لەكلاسیكییەتی ئابووری دەربازی بێت.
ئەمڕۆ خەسڵەتێكی باشی هەرێمەكە لەسەقامگیری سیاسی و ئارامیدایە، بەڵام لەداهاتوودا ئەم خەسڵەتە بەس نییە بۆ پەرەپێدانی ئابووری و سەركەوتن لەململانێ و كێبركێی بازرگانی و ئابووری لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا، بەڵكو چارەسەركردنی كێشەكانی گەندەڵی و لاوازی دادپەروەری و نەبوونی چینی ناوەراست و نەبوونی پلانی ئابووری و چەندین بوارو تەوەری تر زۆر گرنگە بۆ سەركەوتنی گەیشتن بەپرۆسەی ئابووری بازاڕ.هاتنی ئەو ژمارە زۆرەی كۆمپانیاكانی وڵاتانی توركیاو ئەوروپاو عەرەبی و ئێرانی لەو واقیعەوە هاتووە كە دەسەڵاتی سیاسی ژینگەیەكی ئارامی خوڵقاندووە هەروەكو چۆن بیزنسكارو وەبەرهێنەرانی بیانی بەهەرێمی كوردستان دەڵێن :(( بەشە ئارامەكەی تری عێراق))، لەم بەشەدا سەرۆكێك بوونی هەیە كە وڵاتانی وەكو توركیا و ئەڵمانیاو فەرەنسا پاڵپشتی دەكەن. بیزنسكارو وەبەرهێنەكانی ئەو وڵاتانە متمانەیان بەسەرۆكی كوردستان هەیە، بوونی كونسوڵخانەش نیشانەیەكە بۆ میسداقییەتی هەرێمەكەو زەمانەتێكە بۆ بەگەڕخستنی سەرمایەی ئەو وڵاتانە، لەگەڵ ئەوەی كە سەرمایە ترسنۆكە بەڵام متمانەیان بەهەرێمی كوردستان و سەرۆكەكەیان هەیە وەبەرهێنانی بیانی روویان لە هەرێم كردووە، ئەوەتا لەكاتێكدا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا 2 ملیار دۆلاری تەخانكردووە بۆ سەرمایەی وەبەرهێنان لەكوردستاندا كەچی زیاتر لە 100 ملیار دۆلار وەكو وەبەرهێنانی كەرتی تایبەت هەڵدەسوڕێت، بوونی 1118 كۆمپانیای بیانی و بەرزبوونەوەی ژمارەی كۆمپانیاكان بۆ زیاتر لە 10 هەزار كۆمپانیا هەمووی بەڵگەی ئەوەمان دەداتێ كە وەبەرهێنی بیانی متمانەی بەهەرێمی كوردستان هەیە، وەبەرهێنی ئەمەریكایی و ئەوروپایی تا ئێستا بڕواو متمانەی بە ژینگەی وەبەرهێنان لە میسر نییە، توركیا 50 ساڵە ئەندامی ناتۆیەو تاكو ئێستا ئابوورییەكەی ئازاد نییەو كەموكورتی تێدایە، كاتێك حوسێن شەهرستانی وەزیری نەوت هەڕەشەی دەكردوو رایدەگەیاند:( ئەوەی گرێبەستی پێترۆل و غازی سروشتی لەگەڵ هەرێمی كوردستان مۆر بكات دەیخەمە لیستی رەشەوە ..) كەچی وەبەرهێنەكان بڕواو متمانەیان بەهەرێمی كوردستان لەبەغدا زیاتر بوو، ئەم ئابوورییە پێویستی بەسەرۆكێكی بەهێزی وا هەیە كەجێی متمانەو باوەڕی زۆرینە بێت، سەرۆكی هەرێمیش توانیوێتی ئەم رۆڵە بگێڕێت، كاتێك سەرۆك دەجووڵێت متمانە بۆ هەرێمەكەو ئابوورییەكەی دەگەڕێتەوە، بێرنارد كۆشنەر وەزیری دەرەوەی فەرەنسا سەبارەت بەپێشوازیكردنی سەرۆكی هەرێم لەدیمانەیەكی گوڵاندا بەراشكاوانە دەڵێت:(پێشوازی لەسەرۆكێك دەكەین گەل هەڵیبژاردووە ..)، گەورەیی سەرۆكی هەرێم لەوەدایە نایەوێت ڕێگا لەئازادییەكان بگرێت، سەركردە چەند گەورە بێت ئەوەندە زیاتر بەرگەی رەخنە دەگرێت، هیچ پارتێكی سیاسی لەهەڵبژاردنەكانی كوردستاندا بەڕێژەی لە 30%ی زیاتری دەنگەكانی نەهێنا سەرۆك لە70%ی دەنگەكانی هێنا، رابەری بزووتنەوەو سەرۆكی حیزب هەبوون لەترسی شكستهێنان خۆیان هەڵنەبژاردوو پیاوی تریان بۆ خۆیان دەكڕی تا خۆی هەڵبژێرێت. یەكێك لەخەسڵەتەكانی سەرۆك ئەوەیە ئازادییەكان رێك دەخات بەڵام دەسكاری ناكات، هەربۆیە بەرەچاوكردنی مێژووی هەرێمی كوردستان و واقیعی ئازادییەكان لەناوچەكەدا تارادەیەكی باش هەنگاو بەرەو ئازادییەكان نراوە، هەندێك جار رۆشنبیر دەچێتە بەرەی ئۆپۆزسیۆن و دەڵێت: هەرێمی كوردستان وەكو سوریا وایە، گەر وابێت دەبێت دەسەڵاتیش مامەڵەی هەمان دەسەڵاتی سوریا بەرامبەر ئازادییەكان و رەخنەكان بكات، ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە پشتگیری میدیای ئازاد بكات، ئێمە رەخنە لە رۆشنبیرو میدیای ناكامڵ دەگرین و پێمان وایە چۆن پرۆژەو كارەكانی بواری ئاوو كارەبا تەواو نەبووە هەرواش میدیای ئازاد ناكامڵە، بەڵام وەكو پێشتر ئاماژەم پێدا ئێمە لەقۆناغی راگوزەرداین، هەروەكو چۆن دكتۆرێك كە یەكەم ساڵ دەردەچێت سەرەتا دەبێتە موقیم و دەكەوێتە قۆناغی پراكتیكی و ئینتقالییەوە، ئەندازیار بۆماوەی 5 ساڵ یاریدەدەری ئەندازیارە، لە ئابووریشدا پێش 5 ساڵ 2 كاتژمێر كارەبامان هەبوو رەخنە دەگیراو زۆرجار دەوترا وەزیری كارەبامان بۆچییە لە كاتێكدا كارەبا نییە؟ ئەم رەخنەو تەعلیقە مافی سروشتی و ئاسایی هاووڵاتیان بوو ئێستا رەخنەكە گۆڕدراوەو داوای زیادكردنی 18 كاتژمێر كارەبا بۆ 24 كاتژمێر دەكرێت، یا رەخنەو گلەیی لە نرخی كارەباكەو چۆنیەتی دابەشكردنەكەی هەیە، ساڵی رابردوو لەسۆران ئاوی خواردنەوە تێكەڵ بەئاوی پیسی ئاوەڕۆ بوو بوو، ئێستا ئاوەكە خاوێن بووەو داوای راكێشانی ئاو بۆ گەڕەكە نوێیەكان دەكرێت، رەخنە لەپرۆسەی دیموكراتییەتدا ئاساییە، رەخنە دەمێنێتەوە ئەوەی دەگۆڕێت شێوازی رەخنەكە یا بابەتی رەخنەكەیە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە ریفۆرمی ئابووری بوونیان هەیە، گۆڕینی رەخنەكان نیشانەی بەرەو پێشچوونی بارودۆخەكەیەو سەركەوتنی حكومەت نیشان دەدات، لەزەمەنی كۆمارییەكان پشتگیری حكومەت بۆ چاودێری تەندروستی كەم بووەوە هەندێك پێشوازییان لێدەكردوو هەندێكیش رووبەرووی دەبوونەوە، لەدیموكراتییەتدا شتەكان یەك مانای نییە زۆر گرنگە سەرۆك و سەركردەكان بەرگەی رەخنەكان بگرن و گوێبستی بن، بوونی رەخنە نیشانەیەكە بۆ بوونی ئازادییەكان، كۆڵن پاوڵ دەیوت: ئەمەریكا وڵاتێكی ئازادەو رۆژنامەكان سەدان كەموكورتی و رەخنە بڵاودەكەنەوە ئەمە مانای ئەوەیە « ئازادی هەیە» بەدیموكراتییەت و ئابووری بازاڕ كوردستان دەبێتە پێگەیەكی ئابووری گرنگ لە ناوچەكەدا، متمانە بەهەرێم و ئابوورییەكەیەتی وا لە توركەكان دەكات بانكی گەورە لەهەرێمی كوردستان بكەنەوە، یا بەدەیان هێڵی فڕۆكەوانی و فڕۆكەی بیانی بەئاسمانی هەرێمەكەدا بفڕن و لەفرۆكەخانەكانی هەرێم گەشتەكانیان بۆ پێشكەوتووترین پایتەختەكانی جیهان ئەنجام بدەن، سەقامگیری هەرێمی كوردستان هۆكارێكە بۆ راكێشانی وەبەرهێنانی بیانی بۆیە پاراستنی سەقامگیری و چەسپاندنی بنەماكانی ئابووری بازاڕو بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و دیموكراتییەت و دادپەروەری پێویستە لەریزبەندی كارەكانەوە بێت، پرۆفیسۆرو رووناكبیری عێراقی دكتۆر كازم حەبیب لەوەڵامی چەند پرسیارێكی گوڵان دا ئاماژەی بەرۆڵی سەرۆك لەپرۆسەی ئابووری و ئەنجامدانی ریفۆرمی ئابووری كردوو پێی وابوو پێویستە پارێزگاری لەسێ كۆڵەگەی گرنگ بكرێت لەپێناو گەیشتن بەئابووری بازاڕو پەرەپێدانی هەرێم لەمبارەیەوە وتی:
سەرۆكی وڵات یا هەرێم بەرپرسە لەدانانی پرۆگرامێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەندروستی و خوێندن و ژینگەیی كە سەرجەم بوارەكانی ژیان لەخۆبگرێت. لەهەرێم و وڵاتدا پرۆگرامەكان ئامادە دەكرێن و ئەم پرۆگرامەش بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران بەرزدەكرێتەوە بۆ رەزامەندی لەسەردانی و دواتر بۆ سەرۆكی هەرێم بەرزدەكرێتەوە، گەربێتوو لەبواری یاسایی یا كەموكورتی دیكەی تێدا بێت دووبارە دەگەڕێنرێتەوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران بۆ گفتوگۆكردن و رێكخستنەوەو دووبارە بەرزكردنەوەیی و دواتر ئاگاداربوون لەجێبەجێكردنی، واتە سەرۆكایەتی هەرێم لەم پرۆسەیەدا رۆڵی چاودێریش لەهەرێمدا دەگێڕێت، لەم روانگەیەوە سەرۆكایەتی هەرێم كە بەرزترین دەسەڵاتی تەشریعییە دەبێت تێڕوانینی روون و رۆشنبیری بۆ ئابووری هەبێت، تاوەكو پرۆگرامە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان بەباشترین شێوەو ڕێگا ئاراستە و جێبەجێش بكرێت، بەڵام گەربێتوو بەشێوەیەكی زانستی هەڵسەنگاندن بۆ پرۆگرامەكان نەكرێت ئەو بارودۆخەكە تاڕادەیەك ئاڵۆزو خراپ دەبێت.
لێرەدا رۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەركی چاودێریكردنی زۆر گرنگە، چونكە ئەنجومەنی نوێنەران رەزامەندی لەسەر بودجەو پرۆگرامەكان دەدات، گەربێتوو پرۆگرامەكە باش و جیددی وشەفاف و زۆر ورد بێت ئەوا هەلی سەركەوتنی جێبەجێكردنی پرۆگرامە ئابوورییەكانیش باشتر دەبێت، لە هەرێمی كوردستان لە غیابی (ستراتیژییەتی پلانی ئابووری) پرۆگرامێكی ئابووری وردو بەهێز نییە، پرۆگرامی پێشتر پێوەندی بەژێرخانی ئابوورییەوە هەبوو كەچۆن ئەو ژێرخانە ئابوورییە دووبارە ئاوەدان بكرێتەوەو كەرتە گرنگەكان بنیات بنرێنەوە، بۆیە پێم وایە هەرێمی كوردستان لەسەرەتای قۆناغی بەرەو پێشكەوتندایە دوای ئەوەی حكومەتەكانی بەغدا نەك تەنیا فەرامۆشیان كردبوو بەڵكو سیاسەتی جینۆساید و وێرانكردنی ژێرخانەكەشیان جێبەجێ كردبوو.
سەبارەت بەهەنگاوە ئابوورییەكانی ئەم چەند ساڵەی رابردووی هەرێمی كوردستان، كە زۆر لەگرفت و كێشەكانی پەیوەندار بەژێرخانی ئابووری و بوارە خزمەتگوزارییەكانەوە هەبوو تارادەیەكی باش رووی لەچارەسەركردن كردووە، بەتایبەتی گەربێت و بەراورد بكرێت بەناوچەكانی تری عێراق كە پێشتر لە رووی ئاوەدانكردنەوەو ژێرخانەوە لە بارودۆخێكی باشتردا بوون دكتۆر كازم حەبیب دەڵێت: هەرێمی كوردستان لەكابینەی پێنج و بەماوەیەكی پێشتریش دەستی بەكاری جیددی كرد لەبواری ئابووری، كابینەی پێنجەم هەردوو ئیدارەی كوردستانی لەرووی سیاسی و ئیدارییەوە یەكخستەوەو بووە كابینەی یەكگرتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمەش ڕێی خۆشكرد بۆ هەنگاونان بەرەو پرۆگرامێكی نوێی فراوانتر، بەمەش هەرێمی كوردستان چووە سەرەتای قۆناغی بەرەو پێشكەوتن، واتە ئەم پرۆگرامە نوێیەی ئابووری بواری بەرهەمهێنان و پیشەسازی تێدا نییە و پێویستی بەهەنگاوی تر هەبوو، بەتایبەتی لەبواری گەڕان و پشكنین بەدوای سامانە سروشتییەكان و پێترۆل ئەمە گرنگ بوو، دواتر هەوڵی بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری نرا لەبوارەكانی دابینكردن و گەیاندنی خزمەتگوزارییەكانی كارەبا و ئاوو ئاوەڕۆ، بۆیە هەنگاونان بەرەو دەرهێنانی پێترۆل و دابینكردنی حزمەتگوزارییەكان و بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری لە هەرێمی كوردستان هەنگاوی گرنگ بوو، گەرچی هێشتا تەواو نەبووە، پێویستە لەگەڵ ئاوەدانكردنەوەو بنیاتنانی ژێرخانی ئابووری لەهەرێمی كوردستان هەنگاو بەرەو بەپیشەسازیبوونیش بنرێت، لە هەرێمی كوردستان پێترۆل و غازی سروشتی و كبریت و دەیان كانزای تر هەیە كە دەكرێت سوودی لێوەربگرن بۆ پیشەسازی پێترۆكیمیاوی كە زنجیرەیەك لەپیشەسازی و كارگەو بەرهەم لەخۆدەگرێت، هەر كارگەو پرۆژەیەك لەتەنیشتییەوە پێویستیمان بەچەندین كارخانەو پرۆژەی تر دەبێت، لەلایەكی ترەوە كاتی ئەوە هاتووە هەرێمی كوردستان روو لەپیشەسازی خۆراكی و كشتوكاڵی بكات، هەرێمی كوردستان خاوەنی سەرمایەو ژینگەیەكی لەبارە بۆ پێشكەوتنی كشتوكاڵ.
سەبارەت بەپرۆسەی سیاسی و پاراستنی مافی نەتەوەی كورد و رۆڵی فیدرالییەت لە پێشخستنی ئابووری دا بەڕێزیان پێیان وابوو:( من پشتگیری دوو فیدرالییەت دەكەم فیدرالییەتی كوردستانی و عەرەبی، ئەم دوو فیدرالییەتە دەوڵەتی عێراق پێك دەهێنێت، دوو باڵ بۆ یەك دەوڵەت. ئێستاكە فیدرالییەتی كوردستان و حكومەتی ناوەندی عێراق بوونی هەیە، بەڵام ئێستاكە بۆ رێكخستن و دابەشكردنی ئەرك و پاراستنی مافەكان پێویستە یاسا دەربچێت پێوەندی نێوان ناوەندو هەرێم لەچوارچێوەی دەستووردا دیاری بكات، بۆنموونە لەبواری دارایی و ئابووری دەسەڵاتەكانی هەرێم و ناوەند جیابكرێنەوەو دیاری بكرێن، لەسەرجەم بوارەكانی سەربازی و بەرگری و پێوەندییەكانی دەرەوەو نەوت و غاز و كارەبا و پیشەسازی و بازرگانی و دەیان مەسەلەی تر هەر هەمووی پێویستی بەیاساو كاری هاوبەش هەیە، تەنانەت پێویستە بەرنامەو پلانی ئابووری هاوبەش هەبێت لەزۆر بواردا بۆ نموونە ئەو پیشەسازییانەی حكومەتی هەرێم دەتوانێت هەنگاوی بۆ بنێت و كارگەیان بۆ دامەزرێنێت لەبەرامبەردا حكومەتی ناوەندی چی پرۆژەو كارگەیەك دادەمەزرێنێت، لەكشتوكاڵیشدا چەندین تەوەرەی هاوبەش هەیە چی بڕوێنین و لەكوێ و بۆچی؟
بەمشێوەیە پلانی ئابووری و جێبەجێكردنی ئەو بەرنامە ئابوورییانە پێویستی بەرێكخستن و داڕشتنەوەی پێوەندییەكان هەیەو دەسەڵاتەكان لەچوارچێوەی ئەرك و ماف دا دیاری دەكرێت و روو لەپیشەسازی دەنرێت، بارودۆخی دیموكراتییەت و ئارامی و سەقامگیری یەكێكە لەو مەسەلە گرنگانەی كە ناكرێت پشتگوێ بخرێت و دەبێت بەیاسا رێكبخرێت و وەڵامی ئەم پرسیارانەش بدەینەوە :چۆن حكومەت مامەڵە لەگەڵ مافی مرۆڤ و دیموكراتی دەكات؟ ئەمانە هەمووی پێویستە بەیاسا رێكخرێت.
من پێم وایە پێوەندییە دەرەكییەكان پێوەندی حكومەتی فیدرالی بەغدایە، واتە دەوڵەتی فیدرال بەرپرسیارە لەسەر سیاسەتی دەرەوە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت هەرێمی كوردستان چ سەرۆكی هەرێم بێت یا پەرلەمان و حكومەتی هەرێم و وەزارەتەكان مافیان لەپێوەندییە دەرەكییەكان نییە، مافی هەرێمی كوردستانە بایەخ و گرنگیدان بەپێوەندییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیرییە دەرەكییەكانیان بدەن، بەڵام هەمووی لەچوارچێوەی سیاسەتی گشتی دەوڵەتی عێراق، لەیەك دەوڵەتدا ناكرێت دوو سیاسەت هەبێت.
پێویستە پەیكەری ئابووری هەرێمی كوردستان و عێراقیش بگۆڕین، واتە پیشەسازی و كشتوكاڵ و سەرجەم كەرتە ئابوورییەكانی تر بگۆڕین بۆئەوەی ببینە خاوەنی كۆمەڵگایەكی نوێی مەدەنی پێشكەوتوو لێهاتوو، بەگۆڕینی كۆمەڵگاش ئاستی هۆشیاری مرۆڤەكان دەگۆێت و پێش دەكەوێت، تاكەكان هۆشیار دەبن لەماف و دیموكراتییەت و ئەركەكانی تاك و حكومەت. ئارامی و سەقامگیری و مافی مرۆڤ و هاووڵاتیبوون و دیموكراتییەت و دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەدابەشبوونی سامان و داهات و بەشداریكردن لە پرۆسەی ئابووری كە بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێم دا لاوازن و پێویستە كاری جیددی بۆ بكرێت.
مامۆستا كامەران ئەحمەد شارەزا لەبوار ئابووری و مامۆستای زانكۆی سلێمانی سەبارەت بەپەرەپێدانی كۆمەڵگاو ئابوورییەكەی پێی وابوو:( گەر بمانەوێت بگەینە قۆناغێكی پێشكەوتوو بەرەهەندە زانستی و سروشتی و تەندروستییەكەی، ئەمەش بەبڕیاری خێراو سەر پێی روو نادات، راستە بەرەو ئابووری بازاڕ هەنگاو دەنێین بەڵام جۆرە تێكەڵاوییەك لەنێوان ئابووری مەركەزی و ئابووری بازاڕ هەیە كە پێویست بەوە دەكات چارەسەر بكرێت، تێڕوانینمان بۆ ئابووری هەڵەی زۆری تێدایە، ئێمە نەكەرتی گشتی ئابوورین و نە ئابووری بازاڕین پێویستمان بەوە هەیە ببینە خاوەنی ئابوورییەكی شەفاف واتە داتاو زانیاری و ئامارەكان لەبەردەستدا بێت، ئەمەش لەپێناو كەمكردنەوەی گەندەڵی كە پێم وایە گەندەڵی كێشەی سەرەكی بەردەم پێشكەوتنی ئابوورییەو پێویستی بەچارەسەركردنی خێراو بەپەلە هەیە. كاتی ئەوەهاتووە تێڕوانینمان بۆ داهاتووی ئابووری بەپلان و سیستەمی رێكوپێك و تۆكمەی ئابووری بێت تاوەكو هەر دەستكەوتێكی ئابووریش گەر بەدەست هاتبێت بپارێزرێت.
پێم وانییە لەدنیادا مۆدێلێكی سەربەخۆی ئابووری بوونی هەبێت، تەنانەت پڵنگەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیاو وڵاتانی ئەمەریكای لاتینیش خاوەنی ئەو مۆدێلە سەربەخۆیە ئابوورییە نین، ئەوانە تەنیا بەبەرنامە بڕیارو راسپاردەكانی سندوقی نەختی نێودەوڵەتی و بانكی نێودەوڵەتی جێبەجێ دەكەن، بۆ جێبەجێكردنی ریفۆرمی ئابووریش لەعێراق ئەركی سەرشانی حكومەتی عێراقە مەرجەكانی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نەختی نێودەوڵەتی جێبەجێ بكەن، بۆنموونە بانكی ناوەندی عێراقی كە تەبەننای سیاسەتەكانی دارایی دەكات، پێویستە مەرجی زۆر قوورس جێبەجێ بكەن لەوانە كەمبوونەوەی بڕی پارە لەبازاڕو هەڵگرتنی پاڵپشتی نرخ لەسەر سوتەمەنی و پێداویستییەكانی تر .
ئەمڕۆ لەجیهانی عەولەمەدا مودێلێكی ئابووری سەربەخۆ نییە بەڵكو بەرنامەو راسپاردەو بڕیارو مەرجە دارایی و ئابوورییەكانی گەورە رێكخراوە ئابوورییەكانی جیهانە لەلایەن حكومەتەكانەوە پەیڕەو دەكرێت بۆ چارەسەركردنی كەموكورتییەكانی پەیكەری ئابووری و رەها كردنی ئاڵووێری بازرگانی نێودەوڵەتی، ئێستا لەگەڵ تارادەیەك باشبوونی باری بژێوی هاووڵاتیان كاتی ئەوە هاتووە رووبكەینە ریفۆرمی ئابووری، ئەوەی ئەمڕۆ زیانی گەورەی بەئابووری عێراق و كوردستانیش گەیاندووە گەندەڵی ئابوورییە، ریفۆرمی ئابووریش پەیڕەوكردنی نموونەی بانكی دەولی و سندووقی نەختی نێودەوڵەتییە، مامۆستا عومەر نوورەدین پسپۆری زانستە سیاسییەكان و پێوەندییە نێو دەوڵەتییەكان:
یەكێك لەو دیاردە نوێیانەی لەسەردەمی بەجیهانیبووندا باشتر خۆی دەنوێنێ؛ پێوەندی نێوان سەقامگیری سیاسی و پەرەپێدانی ئابوورییە، لە هەرشوێنێك ئاشتی و ئاسایش بوونی هەبێت، وەبەرهێنانی ئابووری و كاروچالاكی جۆراوجۆری ئیكۆنۆمی فراوانترو زیاتر دەبێت، ئەمەش لەو روانگەیەوە هاتووە كە دەوترێت سەرمایە ترسنۆكەو لەشوێنێك ئاسایشی لێ نەبێت و سەقامگیری سیاسی نەبێت بیزنسكارو وەبەرهێنان سەرمایەی خۆیان ناخەنە مەترسییەوە، لەم روانگەیەوە بوونی ئارامی سیاسی و سەقامگیری بارودۆخی هەرێمی كوردستان هۆكاری یەكەم بوو بۆهاتنی كۆمپانیا بیانییەكان و زیادبوونی وەبەرهێنانی بیانی لەهەرێمی كوردستان. دیوێكی تریش پێوەندی بەچالاكی ئابوورییەوە هەیە هەرشوێنێك چالاكی و پرۆژەی ئابووری هەبوو كۆمپانیاكان زیاتر رووی تێدەكەن، ئەمەش لەرووی پێوەندی سیاسی و دیبلۆماتی پێویست بەوە دەكات پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی نێوان ئەو وڵاتانە بەهێز بێت و نووسینگەو كونسوڵخانەكانیان لەو هەرێم و دەوڵەتانە دەكرێتەوە كە بەرژەوەندی هاوبەش بوونی هەبێت . یەكێك لەو نیشانە باشانەی كە لە هەرێمی كوردستان هەیە هەنگاوەكانێتی بەرەو دیموكراتییەت كە بۆ لیبرالییەتی ئابووری زۆر گرنگە، ئەوەتا دەسەڵاتی سیاسی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆئیرادەی خەڵك و لەپرۆسەی هەڵبژاردندا مافی بەڕێوەچوونی حوكم دەداتەوە هاووڵاتیان، ئالێرەدا بەردی بناخەی سیستەمێكی دیموكراتی داڕێژرا .
لەناو پرۆسەی سیاسی و ئابووری هەمیشە كەسەكان بەتایبەتی رۆڵی سەركردە، لەزۆر وڵاتانی پێشكەوتووی دنیا لەپشت پرۆسەی دیموكراتی و پەرەپێدانی ئابووری بوونی كەسایەتی و سەركردەی گەورەو لێهاتوو هەبووە، رێبەری ئەوتۆ هەبووە لەپرۆسەی سیاسی و ئابووری بەمانا فراوانەكەی رۆڵی كاریگەریان گێڕاوە، واقیعی مێژوویی و سیاسی هەرێمی كوردستان و پرۆسەی بەدیموكراسیبوون بەراورد بە زۆر وڵاتی تری جیهان جیاوازە و تایبەتمەندێتی خۆی هەیە، لەم واقیعەدا ئێمە خاوەنی كەسایەتی و سەركردەی گەورەی وەك سەرۆك بارزانین، كە لە داڕشتنی سیستەمی سیاسی و گەشەپێدانی هەرێمەكە رۆڵی بەرچاوو یەكلاكەرەوەی هەبووە، لەگەڕانەوە بۆ ئیرادەی خەڵك و بەیاساكردن و بەسیستەمكردنی ماف و ئەركەكان و ئازادییەكان رۆڵی بەرچاوو پێشەنگی بینیوە، بوونی سەركردە بۆ بەسیستەمكردنی وڵات و برەودان بەپێشكەوتنەكان و چەسپاندنی دەستكەوتەكان زۆر گرنگە، پرۆسەی سیاسی لەهەموو دنیادا لەپێناو دوو ئاراستەیە لەلایەك بۆ دابینكردنی ئازادی و سەربەخۆییە و ماف و ئازادییەكان بچەسپێت لەلایەكی ترەوە رەهەندە ئابوورییەكەیەتی كەبۆ دابینكردنی پێداویستییە مادییەكان و خزمەتگوزارییەكان پێویستە، بۆیە ئەم تەركیزە زۆرە لەناو میدیای كوردی و ئۆپۆزسیۆن لەسەر خزمەتگوزارییەكان نیشانەی ئەوەیە سەربەخۆیی و ئازادی بەمانا راستەقینەكەی لەكوردستاندا بوونی هەیە، ئەگەر ئەو ئازادی و سەربەخۆییە بەمانا راستەقینەكەی نەبووایە وتاری لایەنی ئۆپۆزسیۆن ئەوەندە جەختی لەسەر لایەنی خزمەتگوزاری نەدەكردەوە، ئەمە لە هەموو دەوڵەتانی دنیا یەكێكە لە هەرە بنەماكانی دەوڵەت كە دوای ئازادی و دابینكردنی بنەماكانی دیموكراتی پێداویستییە ماددیەكان وخزمەتگوزاری بەمانا فراوانەكەی دابین دەكرێت، بەڵام ئەمە پێویستی بەسیستەم هەیە، چونكە نابێت ئازادی بەبێ سیستەم بێت و، تەجاوزی سیستەم بكەین لەهیچ وڵاتی دنیا نییە بڵێی ئازادی و دیموكراسی بێ سیستەمە.