پاراستنی یەكپارچەیی موسڵ جێگەی یەكپارچەیی عێراقی گرتۆتەوە

پاراستنی یەكپارچەیی موسڵ جێگەی یەكپارچەیی عێراقی گرتۆتەوە
لە10ی ئۆكتۆبەری 2016 هەردوو توێژەر (مایكل ئیسكوریسی و پاتریك میلتۆن) توێژینەوەیەكیان بە ناونیشانی (رێككەوتنی ئاشتی ویستڤالیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆچی ئەو بەرنامە كۆنە بۆ ئێستا دەشێت؟) وەك پرۆژەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاوكردۆتەوەو لەم توێژینەوەیەدا جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە، چۆن شەڕی 30 ساڵەی ئایینی لە ئەوروپا بە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتایی هات و بڕایەوە، گرنگە سوود لەو ئەزموونە وەربگیرێت و بەهەمان شێوە شەڕ و ئاژاوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆتایی پێبهێندرێت، هاوكات لەگەڵ ئەم پرۆژە پێشنیاركراوە ئەكادیمییە كە سەرنج لە كۆبوونەوەی لۆزان دەدرێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بارودۆخی ئێستای سووریا، قسەكردن لەسەر پرۆسەی ئاگربەست و ئایندەی سووریا، كە تیایدا توركیا و سعودیە و قەتەر بانگهێشت كراون و رووسیاش پێداگیری دەكات كە دەبێت عێراق و میسریش بانگهێشتی ئەو كۆبوونەوەیە بكرێن، ئەمە مانای ئەوەیە هەوڵە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئاستی دروستكردنی بڕیاری سیاسیی نێودەوڵەتی و لە هەمانكاتدا لەسەر ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە بوونەتە قسەوباسی رۆژو چیدیكە مانەوەی شەڕو ئاژاوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بڕستی دواخستنی پێوە نەماوەو چەند ئەم پرسە دوابخرێت ئەوا ئاژاوەو كارەساتی دیكەی بەدوادا دێت و لق و پۆپی دیكەی لێ دەبێتەوە.
جیاوازیی نێوان پرۆژە نێودەوڵەتییەكان و ئەو پرۆژانەی لەناوەندەكانی فیكرو لێكۆڵینەوەوە دەخرێنەڕوو، ئەوەیە پرۆژە نێودەوڵەتییەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە لەچوارچێوەی سنوورە تەقلیدییەكانی سایكس پیكۆ جۆرێك لە داڕشتنەوەی سنووری ئیداریی ناو دەوڵەتەكە لەسەر بنەمای جیاوازیی دیموگرافیای پێكهاتە جیاوازەكان رێكبخرێتەوە، بەڵام لەنێو پرۆژە ئەكادیمییەكاندا بە بۆچوونێكی كراوەتر و هەڵگرتنی تابو سیاسییەكان چارەسەری گونجاو و شیاو بۆ كێشەكان دیاری دەكرێت. هەر بۆ نموونە لە پرۆژەكەی فۆرین ئەفێرزدا كە داوای دووبارەكردنەوەی رێككەوتنی ئاشتی ویستڤالیا دەكات بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆر بە راشكاوی ئێران و سعودیە وەك دوو جەمسەری شیعە و سوننە دیاریكراون و داوادەكەن لەهەر چارەسەرێكی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەركردنی كۆی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوشان لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئامادەبن بۆ ئەوەی بە راشكاوی رێگەچارەی گونجاو بۆ كێشەی سەرەكیی شەڕو ئاژاوەی نێوان شیعەو سوننە بدۆزرێتەوە، كە هاوشێوەی شەڕی نێوان كاسۆلیك و پرۆتستانتی سەدەی حەڤدەی ئەوروپایە.
لەناو ئەم تێڕوانینە گشتگیرەی لەسەر هەر دوو ئاستی ئەكادیمی و نێودەوڵەتی بۆ كۆی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوەدەچێت، دۆسێی كێشەكانی عێراق جۆرێك لە جیاكردنەوەی لە كێشەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەرگرتووە، ئەمەش لەو روانگەیەوە ئەم جیاوازی و تایبەتمەندییەی پێدراوە، كە بارودۆخی سیاسیی عێراق لە چەند رەهەندێكەوە جۆرێك لە یەكلابوونەوەی بەخۆیەوە بینیوەو دەكرێت پرۆسەی نەشتەرگەری لاشەی عێراق بەراورد بە لاشەی دەوڵەتەكانی دیكە ئاسانتر بێت، ئەوەی وایكردووە دەستبردن بۆ چارەسەری كێشەكانی عێراق ئاسانتر بێت، وەك پسپۆڕان ئاماژەی پێدەكەن ئەم خاڵانەی خوارەوەیە:
1. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا راستەوخۆ خۆی بە بەرپرسیار دەزانێت بەرامبەر بە عێراق، هەروەها بەفەرمی ئیدارەی ئەمریكی سیاسەتی خۆی بەرامبەر عێراق دیاریكردووە، ئەمەش وایكردووە كەمتر عێراق ببێتە ململانێی نێوان هێزە گەورەكانی دیكە وەك ئەو ململانێیەی ئێستا لە نێوان ئەمریكا و رووسیا لە سووریا بوونی هەیە.
2. مانەوەی حكومەتی بەغدا بەندە بە ئاستی هاریكاری و پشتگیریی راستەوخۆی واشنتۆنەوە، بۆیە حكومەتی بەغدا ئەگەر بەناچاریش بێت دەبێت پابەندی ئەو رێگەچارانە بێت كە واشنتۆن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق دەیخاتەڕوو.
3. كێشەی سەرەكی و گرنگ لە عێراقدا كە كێشەی نێوان كوردستان و بەغدایە، بە ئەمری واقیع چارەسەربووەو ئێستا هەولێرو بەغدا وەك دوو پایتەختی دراوسێ مامەڵە لەگەڵ یەكتری دەكەن، ئەم شێوازی لێكجودابوونەوەیەی نێوان هەولێر و بەغدا كە ئەمریكا سەری رەزامەندی بۆ دەلەقێنێت، هەروەها واشنتۆن رازییە ئەو جوگرافیایەی سەركەوتنەكانی پێشمەرگە دروستیان كردووە، ببێتە دیفاكتۆ بۆ مامەڵەی كوردستان لەگەڵ بەغدا، بۆتە بەرەنجامی ئەو لێكتێگەیشتنەی نێوان هەولێر و بەغدا كە دەیانەوێت رایەڵێكی ئابووری پێكەوە گرێیان بداتەوە.
كەواتە ئەوەی ئێستا لەعێراقدا وەك كێشەیەك بە چارەسەرنەكراوی مابێتەوە، چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەی عەرەبی سوننەیە كە دوای ئازادكردنەوەی موسڵ لە ژێردەستی داعش، دەبێت لەڕووی سیاسییەوە بیر لە چارەسەرێكی ریشەیی بكرێتەوە، بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی شێوازێكی تازەی رێكخستنەوەی عێراقدا ئارامی و سەقامگیری فەراهەم بێت و جارێكی دیكە داعشێكی دیكە دروست نەبێتەوە، ئەوا ئەم چارەسەرە پێویستی بە میكانیزمێكی تازەو لەوانەیە پێویستی بە نووسینەوەی دەستووریكی تازەش بۆ عێراقی دوای داعش هەبێت.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتەواوەتی گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی جارێكی دیكە حوكمڕانیی عێراق بە تەنیا بۆ ئەقڵییەتی حوكمڕانیی عەرەبی شیعە، یان عەرەبی سوننە جێ نەهێڵێت، ئەو نوری مالیكی-یەی كە لە میانەی حوكمڕانیی تاكلایەنەی لەساڵانی 2011- 2014 بووە هۆكاری ئەوەی لە جێگەی ئەلقاعیدەی لقی عێراق، رێكخراوی تیرۆریستی داعش دروست ببێتەوە، هەمان ئەو نوری مالیكی-یەیە كە لەماوەی ساڵانی 2007- 2011 توانی لەسایەی بوونی هێزەكانی ئەمریكادا رێكخراوی قاعیدە لقی عێراق تێكبشكێنێت. ئەمریكا كاتێك لە كۆتایی 2011 هێزەكانی كشاندەوە، رێژەی كارە تیرۆریستییەكانی عێراق لەساڵی 2008 لە 666 حاڵەتەوە لە مانگێكدا كەمكردبووەوە بۆ 32 حاڵەت لەمانگێكدا لەناوەڕاستی ساڵی 2011، بەڵام بە رۆیشتنی هێزەكانی ئەمریكا و نەبوونی ئەقڵییەتی حوكمڕانی لەلایەن مالیكییەوە ئەم رێژەیە لەسەرەتای ساڵی 2014 گەیشتەوە بۆ 297 حاڵەتی تیرۆریستی لە مانگێكدا، ئەوەشی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە ئەم 297 كارە تیرۆریستییەی ساڵی 2014 سێ تا چوار هێندەی 666 كارە تیرۆریستییەكەی 2008 كاریگەری زیاتر بوو، لەبەر ئەوەی داعش داهێنانی لەكارە تیرۆریستییەكاندا كردبوو، هەر كارێكی تیرۆریستیی داعش چەندین هێندەی كارە تیرۆریستییەكانی قاعیدە ترسناكتر و كاریگەرتر بوون.
بۆ ئێستا كە هەموو هەوڵەكان بۆ ئازادكردنەوەی موسڵ و وەدەرنانی داعشە لە عێراقدا، پرسی دابەشكردنی عێراق وەك پرۆسەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو دابەشكردنە دیفاكتۆیەی لەسەر ئەرزی واقیعی عێراق بوونی هەیە، دەكرێت بڵێین یەكلایی بۆتەوەو هەموو لایەنەكان بەناوخۆیی و دەرەكییەوە گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی دەبێت ئەو دابەشكردنە بكرێت، بەڵام ئەوەی ئێستا بۆتە جێگەی قسەوباسی عێراق و دەوڵەتانی دەرودراوسێ و تا رادەیەكیش دەوڵەتانی دیكە، قسەكردنە لەسەر ئەوەی چۆن یەكپارچەیی خاكی موسڵ (پارێزگای نەینەوا) بپارێزرێت و دەستكاری جوگرافیای ئەو پارێزگایە نەكرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێستا پرسی چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق لەدوای نەمانی داعش، بۆتە جەختكردنەوە لەوەی پشكی (هەرێم، یان دەوڵەتی سوننەی عەرەب لەناو عێراقدا) چەند دەبێت، بەڵام ئەم پرسەش لەگەڵ ئەوەی لەسەرەتاوە وەك جۆرێك لە تەحەددییەكانی دوای نەمانی داعش بۆ پێوەندی كوردستان لەگەڵ بەشەكەی عەرەبی سوننەی عێراق دەخوێندرێتەوەو لەلایەن بەغداوە وەك كارتی گوشار دژی كوردستان و بەشەكەی عەرەبی سوننە لە ئێستاوە بەكاردەهێندرێت، بەڵام سەرەنجام چۆن چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە رێككەوتنێكی ئاشتی هاوشێوەی ویستڤالیا هەیە، ئەمەش بەو مانایەی دەبێت نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی ناوچەكە خۆیان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن، بە هەمان شێوە كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی پارێزگای نەینەواش لەگەڵ كوردستان چارەسەر دەكرێت، بەڵام لەوانەیە بە هاوشێوەی رایەڵەی ئابووریی نێوان بەغداو هەولێر، رایەڵێكی ئابووریی بەهێز لە نێوان هەولێر و موسڵیشدا دروست بكرێت.
Top