هەرێمی كوردستان خاوەنی تایبەتمەندیی كشتوكاڵییە و ژینگەیەكی لەباری بۆ گەشەكردنی بەروبوومی كشتوكاڵی و پەلەوەر و ئاژەڵداری هەیە، بەڵام وێرانكردنی ژێرخانی هەرێمەكە لەلایەن حكومەتی ئەوسای بەعس كە لەچۆڵپێكردنی زیاتر لە 4500 گوند دەستی پێكرد، زیانێكی گەورەی لە پێشخستنی ئەم كەرتە دا، تەنانەت بە بڕیارێكی رژێمی بەعس كە ئەجندای سیاسی هەبوو، كۆلێژی كشتوكاڵی لە زانكۆی سەلاحەدین داخرا، هەروەها واقیعێكی وای لە هەرێمی كوردستان دروستكرد كە چیتر جووتیاران روو لەم كەرتە گرنگ و هەستیارە نەكەن. دوای تێپەڕبوونی 24 ساڵ بەسەر حوكمڕانیی كوردستاندا هێشتا پلانی بەعس بە تەواوی پووچەڵ نەكراوەتەوە، بەوەی كوردستان ببێتە خاوەنی كۆلێژێكی كشتوكاڵی بە ستانداردی جیهانی و هەموو بەش و تاقیگە و كێڵگەكانی هەبێت كە كشتوكاڵێكی هاوچەرخ پێویستێتی و ببێتە ستراتیژیەت بۆ گەیشتن بە بەخۆبژێوی و دابینكردنی ئاسایشی خۆراكی. لەقۆناغێكدا كە كوردستان رووبەڕووی قەیرانی دارایی و شەڕێكی داسەپاو بووەتەوە، لەهەموو كات زیاتر پێویستی بەوە دەبێت كە هەنگاو بەرەو ئاسایشی خۆراكی بنێین و جگە لەداهاتی نەوت بە دوای سەرچاوەیەكی دیكەی داهاتدا بگەڕێین، كە هەموو ئابووریناسان لەسەر ئەوە كۆكن كەرتی كشتوكاڵ دەرفەتێكی باشە بۆ دەربازبوون لە گەمارۆی ئابووری و بەدەستهێنانی سەرچاوەیەكی دیكەی داهات كە ئێستا رێژەی كەمتر لە 3-4%ی داهاتی گشتی وڵات پێكدەهێنێت، تەنانەت زۆربەی زەوییە كشتوكاڵییەكانی دەوروبەری شار و شارۆچكەكان بوونەتە زەوی نیشتەجێبوون بە رادەیەك یەك ملیۆن و 600 هەزار دۆنم زەویی كشتوكاڵی كوژانەوەی بۆ كراوە، ئەو بەرهەمە كشتوكاڵییەی كە هەشە، بەشێوازی كۆن و تەقلیدی بەڕێوەدەبرێت، هەربۆیە نەبووەتە هۆی پێشكەوتنی بەرچاوی كەرتی كشتوكاڵ، دەستەی وەبەرهێنانیش نەیتوانیوە بە شێوەیەكی ئەكتیڤ وەبەرهێنان ئاراستەی كەرتی كشتوكاڵ بكات و لەغیابی پلانێكی روونی كشتوكاڵی كە لە رووی پراكتیكەوە جێبەجێ بكرێت، بایەخیان بە بەرهەمەكانی وڵاتانی بیانی و دەرووبەر داوە، بۆیە 95%ی پێداویستییەكانی هەرێم لە دەرەوە هاوردە دەكرێت.
زانستی كشتوكاڵی زانستێكی پراكتیكییە
پێش دەستپێكردنی پرۆسەی ئەنفال و كاولكردنی گوندەكانی كوردستان، حكومەتی پێشووی بەعس بە فەرمانێكی سیاسی كۆلێژی كشتوكاڵی زانكۆی سەلاحەددین(هەولێر)ی داخست و قوتابیانی ئەم كۆلێژەی بەسەر زانكۆكانی عێراقدا دابەشكرد، ئەم هەنگاوەی بەعس بەو ئامانجە بوو كە لە بناغەوە ژێرخانی كشتوكاڵی لە كوردستان بڕووخێنێت و ئەندازیار و كادری زانستی كشتوكاڵی بوونیان نەبێت كە بتوانن ژێرخانی ئەم كەرتە گرنگە رێكبخەنەوە، دوای راپەڕین و دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1996 بۆ یەكەمین جار كۆلێژی كشتوكاڵی لە زانكۆی سەلاحەددین (هەولێر) كرایەوە، بەڵام لە ماوەی 19 ساڵی رابردوو هەتا ئێستاش نەتوانراوە كۆلێژی كشتوكاڵ بگاتە ئاستی ستاندەری كۆلێژەكانی كشتوكاڵ لە عێراق و ناوچەكە و ئێستا بینایەی ئەم كۆلێژە لە سەنتەری شارە، لەكاتێكدا دەكرا كۆلێژێكی ئاوا لە دەرەوەی شار لەناو نەمامگە و تاقیگەی پێشكەوتوو كێڵگەی ئاژەڵی و پەلەوەرەكانی بووایە كە بەپێی ستانداردی جیهانی كۆلێژەكانی كشتوكاڵ دەبێت لە 600 دۆنم كەمتر زەوی نەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە قوتابیانی كۆلێژی كشتوكاڵی كە دەبنە ئەندازیار، یان مامۆستای ئامادەییە كشتوكاڵییەكان، پێویستە لەسەر هەر دوو بواری تێوری و پراكتیكی لە ماوەی چوارساڵدا هەموو بنەما زانستییەكانی كشتوكاڵ فێربن، سەبارەت بە ئاستی زانستیی كۆلێژی كشتوكاڵ دكتۆر سەردار یاسین راگری كۆلێژی كشتوكاڵ لە زانكۆی سەلاحەددین لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان گوتی: «داخستنی كۆلێژی كشتوكاڵ لە سەردەمی بەعس لە ساڵانی هەشتاكان تەنیا بۆ لەناوبردنی كەرتی كشتوكاڵ بوو لە هەرێمێكدا كە بە كشتوكاڵ بەناوبانگ بوو، ئەو سەردەمەی كۆلێژەكە داخرا باشترین پێگە و قوتابی و مامۆستا و فەرمانبەری هەبوو، تێز و نامە و توێژینەوەكانی كۆلێژی كشتوكاڵ لە ئاستی كۆلێژە پێشكەوتووەكانی عێراقدا بوو، بەڵام ئێستا پێداویستییەكانی وەكو پێویست نییە، هەروەها نابێت وەكو كۆلێژێكی ئەدەبی مامەڵە لەگەڵ كۆلێژی كشتوكاڵ بكرێت، لەكاتێكدا زانستی كشتوكاڵی زانستێكی پراكتیكییە، هەروەكو چۆن پزیشكێك نابێتە پزیشكێكی باش، ئەگەر لەناو ژووری نەشتەرگەریدا مومارەسەی پیشەكەی نەكات، هەرواش دەرچووی كۆلێژ و پێگەیاندنی ئەندازیارێكی كشتوكاڵی گەر لە كێڵگە و ناو تاقیگەكان كار نەكات، نابێتە ئەندازیارێك كە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی هاوچەرخدا پێشبكەوێت، تاقیگە و كێڵگەكانمان كە بۆ توێژینەوە كشتوكاڵییەكان پێویستە لە 100% باش نییە و كەموكوڕی هەیە، بەڵام دوو كێڵگەی سەرەكیمان لە گردە رەشە هەیە كە نزیكەی 200 دۆنمە و بەروبوومی كێڵگەیی و پەلەوەر و ئاژەڵی و هەڵهێنەری هێلكە و كێڵگەی مانگای شیردەر و مەڕ و بزنمان هەیە، ئەگەر بودجەمان بۆ دابین بكرێت، ئەم 200 دۆنمە زەوییە كەم نییە بە باشی بەڕێوەببرێت. لە رووی توێژینەوەی زانستییشەوە ژمارەیەكی زۆری توێژینەوە و نامە و تێزی ئەكادیمیمان هەیە كە كەرتی تایبەت سوودی لێوەرگرتووە، بۆ وەزارەتی كشتوكاڵیش پوختە و كورتەی ئەو توێژینەوانەمان ناردووە و ئامادەییشمان دەربڕیوە كە هەر گرفتێك هەبێت، دەكرێت بیدەنە ئێمە تاوەكو بیدەینە تیمەكانمان بۆ ئەوەی توێژینەوەی لەسەر بكەن و رێگەی چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە بەڵام جێی داخە تا ئێستا وەكو پێویست سوودی لێوەرنەگیراوە».
دووركەوتنەوە لە كشتوكاڵ كراوەتە كەلتوور
هۆكارە رامیاری و ئابووری و كۆمەڵایەتی و زانستییەكان وایكردووە كەرتی كشتوكاڵ لە كشانەوەی بەردەوامدا بێت، بە رادەیەك لە 9%ی هێزی كاری كوردستان پیشەی كشتوكاڵی بكات و بە بەرهەمی (گەنم و جۆ)شەوە، بە رێژەی لە 10%ی خواستی ناوخۆی كوردستان دابین بكرێت، بگرە زۆر لە زەوییە كشتوكاڵییەكان بە پارچە پارچە كراویی فرۆشراون و بوونەتە ڤێلا و یەكەی نیشتەجێبوون، بە رادەیەك 40 دۆنم زەوی كشتوكاڵی سیمبەند كراوە لە پێناو ڤێلایەكدا، تەنانەت پلان نییە بۆ راگرتنی باڵانس لە نێوان زەوی بۆ كشتوكاڵ و بیناسازی، هەر بۆیە ئاستی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان وەكو پێویست نییە.
سەبارەت بە هۆكارەكانی دواكەوتنی كەرتی كشتوكاڵی دكتۆر كاوە عەبدولكەریم نەقیبی سەندیكای ئەندازیارانی كشتوكاڵی كوردستان لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان گوتی: «سێگۆشەی كەرتی كشتوكاڵی كە بریتییە لە زەوی و كارمەندی كشتوكاڵی و جووتیار و ژینگەی لەبار لە كوردستان بوونی هەیە، ئەم سێ بنەمایە كە بۆ پێشكەوتن و پەرەپێدانی بەرهەمی ناوخۆی رووەكی و دارستان و پەلەوەر و ئاژەڵداری و ماسی و هەموو بەروبوومەكانی دیكەی كشتوكاڵی پێویستن، تەنانەت رێژەی بارانبارین و گۆڕانی كەش و هەوا و بوونی هاوین و زستانێكی رێكوپێك و جێگیر كە بۆ پێگەیاندنی ئەو بەروبوومە كشتوكاڵییانە پێویستە بوونی هەیە، بەڵام دواكەوتن و بە پەراوێزخستنی كشتوكاڵ بۆ چەندین هۆكاری رامیاری و ئابووری و زانستی دەگەڕێتەوە، هۆكارە رامیارییەكان بۆ بە پەراوێزخستنی كەرتەكە دەگەڕێتەوە لەلایەن حوكمڕانانەوە، بەتایبەتی لەسەردەمی رژێمی بەعس كە پرۆسەی وێرانكردنی گوندەكان و كشتوكاڵ دەستی پێكرد دواتر هۆكارە ئابوورییەكان دێت كە بەهۆی خراپی پلانی ئابووری و پشتگوێخستنی بەروبوومە ناوخۆییەكان وایكرد رۆئیا و فەلسەفەیەكی روونمان بۆ گەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ نەبێت .
داخستنی كۆلێژی كشتوكاڵ و بگرە نەبوونی بەشە پێویستیەكانی ناو ئەو كۆلێژە هەر لەنەبوونی پاراستنی رووەكی و سامانی ماسی و ئابووری كشتوكاڵی و هۆشیاری كشتوكاڵی تادوایی وایكرد لەڕووە زانستییەكەشەوە خاوەنی كشتوكاڵێكی هاوچەرخ نەبین ئەوەتا لەكۆی 8 هەزار ئەندامی سەندیكا كە وەكو ئەندازیاری كشتوكاڵی پسپۆڕایەتییان هەیە تەنیا 3 هەزاریان دامەرزاون لەو ژمارەیەش زۆر كەم لە پیشەی كشتوكاڵ كار دەكەن».
بەبێ ژێرخانێكی زانستی و هاوچەرخ
ناتواندرێت ئابووریی كشتوكاڵی بونیاد بنرێت
نەبوونی رووپێوی كشتوكاڵی و راگرتنی باڵانس بۆ پاراستنی زەوی كشتوكاڵی و پەیڕەوكردنی سیستەمە هاوچەرخەكانی كشتوكاڵ زامنی كێبركێی بەرهەمی ناوخۆیە لەگەڵ بەرهەمە پێشكەوتووەكانی وڵاتانی پێشكەوتوو، یان دەوروبەر، ئەوانەش هۆكاری سەرەكین لە دواكەوتنی ئەم كەرتە گرنگەدا، هەر بۆیە كوردستان هێشتا كەرتی كشتوكاڵ لە واقیعە تەقلیدییەكەی دەربازی نەبووە، لەم رووەوە دكتۆر سەردار یاسین راگری كۆلێژی كشتوكاڵ لە زانكۆی سەڵاحەددین بۆ گوڵان گوتی: «لە كوردستان پێویستمان بە سیستەم و زانستی هاوچەرخە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كەرتی كشتوكاڵ، سیستەمێك بۆ لێكتێگەیشتن و هەماهەنگی لە نێوان كۆلێژ و وەزارەتی كشتوكاڵ و وەزارەتە پێوەندیدارەكانی دیكە، تەنانەت بوونی راگەیاندنێكی پڕۆفیشناڵمان بۆ هاندان و رێزگرتن لە بەرهەمی ناوخۆ پێویستە، نەك بەپێچەوانەوە خەڵكی هانی بەكارهێنانی بەرهەمی بیانی بدات، لە هەرێمی كوردستان خاوەنی ماستەرپلانێك بووین، بەڵام تا چ رادەیەك بەهۆی نەبوونی بودجەوە جێبەجێكرا؟ من لەگەڵ ئەو راوبۆچوونەی وەزارەتی كشتوكاڵدام كە تەرخانكردنی تەنیا 1.8%ی بودجە بۆ گەشەكردنی ئەم كەرتە كەمە و پێویستە بە لانیكەم لە 10%ی بۆ تەرخان بكرێت، لەلایەكی ترەوە كوردستان دەبێت چاو لە وڵاتانی پێشكەوتووی خاوەن ئەزموونە هاوچەرخەكانی كشتوكاڵ بكات، بەتایبەتی لە بواری پاڵپشتیكردنی بەرهەمی ناوخۆیی، وڵاتانی وەكو توركیا و ئێران پاڵپشتی و پشتگیری تەواوی جووتیاران و بەرهەمی ناوخۆ دەكەن و ساڵانە دەیان ملیۆن دۆلار بۆ پێشخستنی زانستی تەرخان دەكەن، لە كوردستان دەكرێت كێڵگە و یەكەی بچووكی بەروبوومی كشتوكاڵی و پەلەوەرو ئاژەڵداری هەبێت، بەڵام دەبێت هانبدرێن و پاڵپشتی بكرێن و بە زانستی نوێ پێش بخرێن و سوود لە توێژینەوە نوێیەكان وەربگیرێت، كشتوكاڵ زانستێكی پراكتیكییە و پێویستە بە كەڵكی جێبەجێكردن بێت و لەگەڵ پێشكەوتنەكانی سەردەمدا بگونجێت، هەر لە بەر ئەمەشە دەبێت كۆلێژی كشتوكاڵ لەناو كێڵگە و تاقیگەكانیدا بێت».
هەر سەبارەت بە پاڵپشتیكردنی بەروبوومی ناوخۆ دكتۆر كاوە عەبدولكەریم نەقیبی سەندیكای ئەندازیارانی كشتوكاڵی كوردستان گوتی: «حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە پاڵپشتیی دەرچووی بەرهەم بكات، نەك تێچووی كە ساڵانە پارەو بودجەیەكی زۆر بۆ دابینكردنی سووتەمەنی و تۆ و دەرمان و پێداویستییەكانی دیكەی كشتوكاڵی خەرج دەكات، كەچی لەكاتی بەرهەمهێنان هەموو ماندووبون و خەرجییەكان بەفیڕۆ دەڕوات و جووتیار و بەرهەمهێنەكە زیان دەكات و لە پیشەكەی دوور دەكەوێتەوە، بۆ نموونە تا ساڵی 2007 باشترین گوڵە بەڕۆژە لەكوردستان بەرهەم دەهات، چونكە بۆ كارگەكانی زەیتی گوڵە بەڕۆژە پێویست بوو، بە رادەیەك زەیتی گوڵە بەڕۆژە دەدرایە شارەكانی عێراق، لە لایەكی ترەوە راگەیاندنەكانمان رۆڵێكی خراپیان هەبوو لە پاڵپشتیكردن و هاندانی بەرهەمی ناوخۆ، بەمەش لەئەركە نیشتمانی و نەتەوەییەكەیان دوور دەكەونەوە كە هاندانی بەرهەمی ناوخۆ و بەهێزكردنی ئابووریی نیشتمانییە كە بناغەی هەموو ئاسایشێكی نەتەوەییە، بەڵام دۆخێكی وایان خوڵقاند فرۆشیارێكی مریشك لە هەولێر لافیتەیەك بنووسێت و بڵێت: مریشكی دهۆكمان لا دەست دەكەوێت، ئەمەش بۆ ئەو ترس و دڵەڕاوكێیە دەگەڕێتەوە كە راگەیاندن خستیە دڵی كڕیارەكانەوە بەرامبەر بە كێڵگە پەلەوەرییەكانی هەولێر».
بنەماكانی دەربازبوون لە كشتوكاڵی تەقلیدی
دكتۆر سەردار یاسین راگری كۆلێژی كشتوكاڵ لە زانكۆی سەلاحەددین و دكتۆر كاوە عەبدولكەریم نەقیبی سەندیكای ئەندازیارانی كشتوكاڵی چەند بۆچوون و پێشنیارێكیان خستەڕوو كە لێرەدا پوختەی بۆچوونەكانیان دەخەینەڕوو:
1. پێویستە كۆلێژی كشتوكاڵ وەكو كۆلێژێكی زانستی و مەیدانی سەیر بكرێت و بودجە و زەویی بۆ تەرخان بكرێت و قوتابیان لەناو تاقیگەو كێڵگەكاندا زانستی هاوچەرخی كشتوكاڵی بخوێنن.
2. هەماهەنگی لە نێوان وەزارەتی كشتوكاڵ و كۆلێژەكانی كشتوكاڵ هەبێت بۆ ئەوەی نامە و تێزی دكتۆرا و توێژینەوەی قوتابیان لەسەر ئەو بوارانە بێت كە واقیعی كەرتی كشتوكاڵ پێویستێتی.
3. رووپێوی لەسەر زەوی كشتوكاڵی بكرێت و داتاو زانیاری پێویست لەسەر زەوی و ژینگەی چاندن و جۆری رووەكەكانی كە پێویستە بچێنرێت كۆبكرێتەوە.
4. زانستی سەردەم تێكەڵ بە بوارەكانی كەرتی رووەكی و پەلەوەر و ئاژەڵداری بكرێت.
5. باڵانسی نێوان زەویی كشتوكاڵی و بیناسازی لە كوردستان رابگیرێت.
6. بەیاسا ئەندازیارانی كشتوكاڵی لە پڕۆژەكانی كەرتی تایبەت دابمەزرێن.
7. دەرماڵەی ئەندازیاری بۆ دەرچووانی كۆلێژی كشتوكاڵ دابنرێت.
8. راگەیاندن لە خزمەتی هاندان و پشتگیریكردنی بەرهەمی ناوخۆدا بێت، نەك بەپێچەوانەوە.
9. كار بۆ بونیادنانی پیشەسازی خۆراكی و دامەزراندنی كارگەكانی قوتوبەند و شیرەمەنی بكرێت، بە پێداچوونەوە بە یاسا و رێنماییەكانی وەبەرهێنان.
10. هانی پڕۆژەی بچووك و مامناوەندی جووتیاران بدرێت و قەرزی درێژخایەنیان بۆ دابین بكرێت.
11. هانی كاری هەرەوەزی و كۆكردنەوەی جووتیاران لەناو كۆمەڵەكان بدرێت بەهاوشێوەی كۆمەڵەی هەنگەوانانی كوردستان.