سالار بابەشێخ

ئەم نووسارە تەنیا نامەیەكی كراوە نییە كە ئاراستەی بەڕێزان سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرانی وەزارەتەكانی گەشت و گوزار، شارەوانی، پەروەردە و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كرابێت، بۆ ئەوەی سەردانێكی سەیرانگەكانی دەرەوەی شارەكانی باشووری وڵاتەكەمان بكەن، تاوەكو ببینن دیمەنی ئەو شوێنە سرووشتی و دڵڕفێنانە چۆن تێكدراون و تاوانبارانی ژینگەكوژ، چ كارەساتێكیان قەوماندووە! بگرە پێناسەكردنەوەیەكی ژینگە و دەستنیشانكردنی رێكارەكانی ژینگەپارێزییە بۆ هاونیشتمانان(بەو عەرەبانەشەوە كە بەبیانووی جۆاوجۆر لە باشووری كوردستانن و سەیرانگەكانیشیان تەعریب كردووە!)، هاوكات پەیامێكیشە بۆ میدیای كوردی و راگەیاندنەكان بە هەر سێ‌ جۆری (بینراو، بیستراو و خوێندراو) كە رۆڵێكی بنەڕەتی و گرنگیان لە هۆشیاركردنەوەی تاكدا هەیە، لێ بەهادان بە هزری ژینگەدۆستی و ژینگەپارێزییان تەریك خستووە!!

پێناسەیەكی كورتی ژینگە:
ژینگە (Natural environment) ھەموو ئەو شوێنانە دەگرێتەوە کە ژیانی تێدایە، بە واتایەكی دیكە شوێنی ژیانی گشت بوونەوەرێكە بە مرۆڤ و ئاژەڵ و پەلەوەر و دار و گوڵ و گیاكانەوە، تەنانەت بێگیانەكانیش لەخۆ دەگرێ، وەك بەرد و كانی و كانەكان و.. هتد، بەڵام ئەركی پاراستنی ژینگە دەكەوێتە ئەستۆی مرۆڤ كە ژیانی بەندە بە خاوێنی ژینگەكەیەوە. لەبەر ئەوەی ئەگەر ژینگە پیس و ئالوودە بێ، بێگومان تەندروستی مرۆڤ و گشت گیانلەبەران دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەو كات سیاسەت، ئابووری، خزمەتگوزاری و خوشگوزەرانی، وڵاتداری و پێشكەوتن و تەنانەت خاك و نیشتمان و وڵاتیش هیچ مانایەكی نابێت.
ژینگەناسان، پاراستنی ژینگە بە یەکێک لە ھەشت ئامانجەکانی گەشەی ھەزارە (سەدەی بیست و یەک)ی هەژمار دەكەن و بە یەکێک لە سێ کۆڵەکەکانی گەشەی بەردەوام دەزانن، جەختیش لەوە دەكەنەوە كە خاك خاوەن هەناسەیە و زبڵ و خاشاكیش خنكێنەری خاكن و رێگری لە هەناسەدانی دەكەن، بۆیە ئامۆژگاریمان دەكەن هەتا دەرفەت ماوە ئەو خاكەی لە سەری دەژین و ژیانمان پێدەبەخشێ، نەك هەر ئالوودەی نەكەین و نەیخنكێنین، بگرە بیپارێزین و سپاسی وزە و سەرچاوە سرووشتییەكانی گۆی زەویش بكەین.
دکارت فەیلەسووفی بەناوبانگی فەرەنسی لە سەدەی 17 ی زایینی رایگەیاند كە مرۆڤ تەنیا بوونەوەرێكە خاوەن رۆح و فیكرە و سرووشت بێبەرییە لە دوو خەسڵەتە. ئەم بۆچوونەی دكارت دواتر «اومانیسم» یان ئیسانمەداری بەرجەستە كرد، كە وەك شتێكی مردوو لە سروشت بڕوانێ و لە پێناوی پێشكەوتنەكانی خۆیدا سڵ لە تێكدانی سرووشت و پەلاماردانی بوونەوەرانی دیكە نەكاتەوە. بەڵام كاروانی گەڕان بەدوای راستییەكاندا گەیشتە وێستگەی فەیلەسووفانی گەورەی وەك (روسۆ، هێگل و هایدیگر). ژان ژاک روسۆ ستایشی سرووشت دەكات و بە دایكی مرۆڤی دەچوێنێ و دەبێژێ: (ئەی سرووشت تۆ دایكی من و تەنیا پاسەوانی منی). دواتر هێگل فەیلەسووفی گەورەی جیهان لە سەدەی 19ی زایینی هێرش دەكاتە سەر بۆچوونی دكارت و جیاوازی مرۆڤ و سرووشت بە توندی رەتدەكاتەوە و هەموو جیهانی بوون و بوونەورێك بە خاوەن درك و لە رۆحێكی (موتڵەق)دا كۆیاندەكاتەوە. هەروەها مارتین هایدگر فەیلەسووفی گەورەی سەدەی بیست، دكارت دەداتە بەر رەخنە بەوەی كە جیایی خستۆتە نێوان مرۆز و سرووشت و جەخت لەوە دەكاتەوە كە بوونی مرۆڤ لە جیهانی هەستیدا «being – in the world» بە بێ سروشت و بوونەوەرەكانی دیكەی سرووشت مەحاڵە و تەنانەت (مۆدێرنیته و مۆدێرنیسم) دەخاتە بەر جڕومەنگەنەی رەخنەكانی و جهانی مۆدێرنیسم بە قوربانی دەستی تەكنەلۆژیایەك لە قەڵەم دەدا، كە سڵ لە تێكدانی سروشت ناكاتەوە. زانایانی بواری فیزیاش بۆچوونی هاوشێوەیان بووە، بۆ نممونە بیردۆزی گەورەی سەدەی رابردوو (دەیوید بووهم) دزای دۆزینەوەی (پتانسیل کوانتومی) و شیكارییەكانی بەو ئەنجامە گەیشت كە هەموو بوونەوەر و گیانلەبەر و بێگیانێكی ئەم جیهانە خاوەن گەردیلەن و پەیوەندی راستەوخۆیان پێكەوە هەیە.
پەندێك لە وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان وەربگرن
وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان بە تێگەیشتن لە چەمكی ژینگە و پاراستنی ژینگە، یاسا و پلانی تۆكمەیان بۆ خۆیان داناوە، ئەوەش تێكەڵ بە نەریت و كەلتووریان بووە، بۆیە ئەگەر بیانییەكی نامۆ بەو كەلتوورە، ژینگەیان پیس بكات، پێش ئەوەی سزای یاسایی وەربگرێ، هاووڵاتییان لێی وەدەنگ دێن و تێیدەگەیەنن كە تێكدان و پیسكردنی ژینگە كاری كەسێكی نەزان و كاڵفامە و جگە لەوەی پاشماوەكەی پێ كۆدەكەنەوە، ناچاری دەكەن، جارێكی دی كارێكی وا قیزەون دووبارە نەكاتەوە. ئەوان باری تەندروستی و تەنانەت دەروونیی خۆیان بە خاوێنی ژینگەكەیانەوە گرێ داوە، منداڵیان لە پەردەورەدی خێزانی و لە باخچەی ساوایانەوە بە ژینگە و پاراستنی ژینگە ئاشنا دەكەن.
زانایانی بواری ژینگە باسی چی دەكەن؟
زانایان ئەم گڵتۆپی خاكییە (گۆی زەوی) بە خانوویەكی هاوبەشی خەڵكی جیهانی دەزانن و هوشداری ئەوە دەدەن كە رۆژ لە رۆژ زیاتر ئەم خانووە هاوبەشە دەكەوێتە مەترسییەوە. ئەوان دەریاكان و ئەتۆمسفر و كەش و هەوای ئاسمان و كاكەشانەكان تاوتوێ دەكەن، لایەكانی ئۆزۆن هەڵدەسەنگێنن، ئەوەشیان سەلماندووە كە هەموو جیهان لە ژێر كاریگەرییەكی یەكسانی ژینگەییدایە و هەر وڵاتێك لە لایەن خۆیەوە دەشێ بەرەنگاریی مەترسییەكان ببێتەوە و هەموو جیهانیش دەبێ لەو بوارەدا پلانی هاوبەشیان هەبێ.
زانایانی بواری ژینگە جەخت لەوە دەكەنەوە كە سروشت كاری بەو پێوەرە نییە كە كێ یان كام وڵات و بە چ رادەەیەك بەرامبەر بە پاراستنی ژینگەی خۆی كەمتەرخەم بووە، بەڵكو تۆڵەی خۆی لە هەموو جیهان دەكاتەوە، بوومەلەرزەكانیش بە نموونە دەهێننەوە كە چ كاولكارییەكی كوشندەی هەبووە و هەیە.
رۆژی جیهانی پاكیی زەوی
بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە گۆی زەوی خانووی هاوبەشی ژیانی مرۆڤایەتییە و ئالوودەكردنی هەموو جیهانییان دەخاتە مەترسییەوە، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژێكی وەك رۆژی جیهانی (پاكیی زەوی) دەستنیشان كردووە.
جان مەک مونل، لە ساڵی 1969 بیرۆكەیەكی خۆی لە گردبوونەوەیەكی یونسكۆ سەبارەت بە ژینگە خستەڕوو، هەر لەو ساڵەدا دیزانێكی بۆ (ئاڵای پاكیی زەوی) داڕشت و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش پەسەندی كرد و رۆژی 22ی ئەبریل، یان 2ی گوڵان وەك رۆژی جیهانی (پاكیی زەوی) دەستنیشان كراو دواتر ئەو رۆژە لە رۆژژمێری ساڵانەی هەموو وڵاتانی جیهاندا جێگەی خۆی كردەوە. ئەم رۆژە جیهانییە ئەوەمان وەبیر دەهێنێتەوە كە چیدی ناشێ ژینگەی خۆمان فەرامۆش بكەین و دەشێ پتر هەوڵی پاراستنی بدەین.
پرسی ئالوودەبوونی زەوی و مەترسییەكانی لە پرسە سەرەكییەكانی ژینگەیە و لە زۆربەی وڵاتانی دونیادا بە بایەخەوە لەسەر راددەی زبڵ و جۆر و شێوازی شاردنەوە و بەرهەمهێنانەوەی كار دەكەن، بەڵام بەداخەوە لە وڵاتانی بچووك و لە حاڵی گەشەسەندندا (بە هەرێمی كوردستانیشەوە) كەمتر گرنگی بەو بابەتە دراوە، لە حاڵێكدا زۆر پێویستە هەنگاوی جددی و كردەیی لەو بوارەدا هەڵبگرین و ئەو هەنگاوانەش تەنیا لایەنێكی حكوومی، یان ناحكوومی ناگرێتەوە، بەڵكو هەر سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم و هەموو رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی و سەرجەم میدیا و راگەیاندنەكان و تاك بە تاكی هاووڵاتی و هاونیشتمانییان دەگرێتەوە.
ئەركی دەسەڵات و هاووڵاتییانی كوردستان
راستە پەروەردەی خێزانی یەكەم وێستگەی پەروەردەییە بۆ درووستكردنی كەسایەتییەكی یاسامەند و مرۆدۆست، لێ ناوەندەكانی حكوومی و ناحكوومی و میدیاكان بە هەموو جۆرەكانیانەوە دەكارن لە بەروەپێشبردنی مەعریفە و گەشەكردن و پەرەسەندنی كەسایەتی تاك و برفراوانكردنی روانگەی دایك و باوكان رۆڵی كاریگەر ببینن و بەتایبەتی لە بواری پاراستنی ژینگە خاوەن پلانی تایبەت و بابەتییانەی فێركاری بن.
پەرلەمان پێویستە بە پەسەندكردنی یاسایەكی توندتر سزای تێكدەرانی ژینگە دەستنیشان بكات و بە جددی بەدواداچوون بۆ جێبەجێكردنی یاساكە بكات.
دەسەڵاتی جێبەجێكار (شەخسی بەڕێز سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرانی بەڕێزی پەوەردە و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی) پێویستە راستەوخۆ بێنە سەرهێڵ و وانەی ژێنگەپارێزی لە گشت قۆناغەكانی خوێندن بخەنە ناو پرۆسەی پەروەردە و ساڵانە قوتابییانی نموونەیی و چالاك لە بواری پاراستنی ژینگەدا خەڵات بكەن.
پێویستە وەزارەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵا كە بەرهەمهێنەری مەعریقە و رۆشنبیری و ناوەندی پەروەردەی زانستی و فێركارین، دەستپێشخەری بكەن و لانیكەم ساڵانە دووجار بە حەملەیەكی گشتگیر هەموو كارمەند و مامۆستا و قوتابییانی خۆیان بۆ پاككردنەوەی سەیرانگە و شوێنە گشتییەكانی دەوروبەری شارەكان تەرخان بكەن. زۆر زەروورە وەزارەتەكانی گەشتوگوزار و شارەوانی و رۆشنبیری بایەخی زیاتر بە كردنەوەی وۆركشۆپەكان و كۆڕ و سیمینار و كۆنفرانسەكانی ژینگەپارێزی بدەن، هەموو وەزارەتەكانی دیكەی حكومەت و رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی و گشت میدیاكانیش پابەند بكرێن بەوەی پاراستنی ژینگە بخەنە بەرنامەی كاریان و كاری جددی لەسەر بكەن.
وەبەرهێنانەوەی زبڵ و خاشاك:
هەڵكشانی ژمارەی دانیشتووانی جیهان وایكردووە، پاشماوەكانیشیان وەك هەڕەشەیكی گەورە لە ژینگە مەترسییەكانی پتر كردووە، بۆیە وەبەرهێنانەوەی زبڵ و خاشاك رێكارێكی زانستی و ژیرانەیە كە نەك ناتەبایی لەگەڵ پاراستنی ژینگە نییە، بگرە بەشێكی سەرەكییە بۆ رێگری لە پیسبوونی زیاتری ژینگە و دەیان سوودی هەیە، لەوانە:
یەكەم: ئاسانكاری بۆ كۆكردنەوەی زبڵەكان و گەیاندنی بە شوێنەكانی وەبەرهێنانەوەیان دەكات.
دووەم: رێگری لە سووتاندنی ئەو زبڵانە دەكات كە وەبەرهێناوەیان كارێكی دژوار نییە، وەك كاغەز و مقەبا و كارتۆن.
سێهەم: شووشەوات و بوتڵەكانی خواردنەوەكان و قووتوی خواردەمەنییەكان كە بە دەیان سەدە تێكەڵ بە خاك نابن، بۆ وەبەرهێنانەوە كۆدەكرێنەوە و رێگری لە هەناسەدانی خاك ناكەن و دیمەنی ژینگە قیزەون و مەترسیدار ناكەن.
چوارەم: فێرمان دەكات ئەو شتانەی كە لە بنەڕەتدا وەك سامانی میللی بەهای ئابوورییان هەیە، بەهەدەریان نەدەین.
پێنجەم: وەبەرهێنانەوەی زبڵ و خاشاك دەستی كار دەكاتەوە داهاتی سەرانەش بەرز دەكاتەوە.
ئەمانەو دەیان سوودی دیكەی وەبەرهێنانەوەی زبڵ و خاشاك وادەخوازێ حكومەت ئەو پڕۆژەیە بخاتە ئەولەوییەتی كارەكانی و بۆ جۆرەكانی زبڵ و شێوەی كۆكردنەوەیان (كۆد) دابنرێ، وەبەرهێنانەوەی ئەو زبڵ و خاشاكەش هەم دەستی كار دروستدەكات، هەم ژینگە دەپارێزێ، هەمیش هاوكێشەی ئابووری لە سەر تاكەبنەما (فرۆشی نەوت) گۆڕانكاری بەسەردا دێ و دەیان قابریكەی مەزن دەكەونەكار، كە هێڵی وەبەرهێنان و پیشەییكردنی وڵات دەخەنە سەر سكە. بۆ ئەوەش پێویستە راگەیاندنەكان بەگشتی هاووڵاتییان و هەموو هاونیشتمانییەك لە سزاكانی تێكدانی ژینگە ئاگادار بكەنەوە و هانیان بدەن كە ئەم رێنماییانەی خوارەوە جێبەجێ بكەن:
1. هەموو زبڵەكان جیا بكەنەوە. شووشەوات، قوتووی ئاسن، كاخەز و نایلۆن و پلاستیك.
2. هەموو بوتڵەكانی خواردنەوەكان دوای شۆردن بە جیا لە جەعبە و كیسەی تایبەت بكرێن.
3. شووشەكانی داودەرمان بە هۆی ئەوەی هەڵگری ماددەی كیمیایین، بە جیا كۆبكرێنەوە.
4. لە هەموو شوێنەكانی گەشتوگوزار پاشماوەی خۆتان كۆ بكەنەوە و منداڵانی خۆتان هانبدەن هیچ شتێك فڕێ نەدەن.
5. ژینگەی من خانووی منە بكەن بە دروشمی خۆتان و خێزانتان.
6. هاوكاری كارمەندانی شارەوانی و لایەنی پەیوەندیدار بۆ كۆكردنەوەی زبڵەكان بكەن و لە كاتی دیاریكراودا زبڵەكان بە جیاكراوی و بە نووسینی كۆدی تایبەت بە خۆی لە دەرەوەی ماڵەكانتان دایبنێن.

كۆباس:
دەبێیت بە هەمووانەوە شەڕێ ژینگەتێكدەران دەستپێبكەین. ئەم شەڕەش هیچی لە شەڕی راماڵینی داگیركەرانی تاریكیپەرست و تیرۆریستانی داعش كەمتر نییە، بەتایبەتی لە ئەمڕۆدا كە عەرەب هەموو سەیرانگەكانی كوردستانی تەنیوە (لەگەڵ رێزم بۆ مرۆدۆستەكانیان)، زۆربەیان دڵیان بەو سرووشتەی كوردستان ناسووتێ و بە هەموو شێوەیەك هەوڵی (تەزلیب)ی دەدەن و تەنانەت دایبی (حەفازە و سانتین)ی منداڵ و ژنەكانشیان لە داوێنی كوێستان و سەیرانگەكانی كوردستاندا فڕێ دەدەن.

تێبینی:
دوای ئەوەی لەگەڵ هەریەك لە رۆژنامەنووسانی بەڕێز (سۆران عەزیز، بەهمەن عومەر، هێمن رانیەیی و ئاسۆس مەحموود) رۆژێكی(هەینی)ـی خۆمان بۆ خاوێنكردنەوەی بەرزاییەكانی(كەسنەزان)ـی هەولێر تەرخان كرد و لە بری هەڵمژینی هەوایەكی پاك و بێخەوش، زبڵ و خاشاكی كەڕووهێناوی بەشێكی ئەو سەیرانگەیەمان ماشییەوە، هەستكردن بە ئەركی قورسی خاوێنكارانی ژینگە و عارەقەی نێوچاوانیان بووە هەوێنی ئەم نووسینە و لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (فەیس بووك)یش گرووپێكم بە ناوی (ژینگەپارێزانی كوردستان) كردۆتەوە، دەڵاقەی ئەو دەرگایە بۆ هەموو ژینەگەپارێزێك لەسەر پشتە و ئەو گرووپە سەرۆك و بەردەستی نییە، هەمووان وەك یەكدی ئەلاگەی رەش و دەستەوانە و دەمپۆشی سپی بەشمانە و دابینكردنیشی لەسەر گیرفانی خۆمان دەبێ.
ژینگەپارێزانی كوردستان لە فەیسبووك:
https://www.facebook.com/groups/219042131599485/