لەدوا هەڵسەنگاندندا بۆ (21250) زانكۆ و كۆلیژ لە جیهان، هەردوو زانكۆ لە كوردستان لە ریزئەو ناوەندانە هاتن كە لەكۆتایی نیوەی یەكەمی لیستەكەدان و ئەوانی دیكەش لەوانە زانكۆ تایبەتییەكان لە نیوەی دوومدا بوون لەكاتێكدا كە سێ لەو زانكۆیانە لە ریز خراپترین 1500 زانكۆی جیهاندا بوون، كە پەرەپێدانی رۆڵی زانكۆ دەسەپێنێ لە بەشداریكردنی كردەیی پەرەپێدانی مرۆیی و ئابووری لە كوردستان بۆ گەیشتن بە ئەوەی كە بە Market-oriented University ناسراوە، دیارە یەكێك لە هۆیەكانی سەركەوتنی زانكۆ دێرینەكانی جیهان بریتییە لە چۆنیه‌تیی ئامادەكردنی تاك بۆ بیركردنەوە و كارلێك بەو زانیارییانەی كە مامۆستا یان وانەبێژ دەیخەنەڕوو و نەك پرۆسەیەكی ئەزبەركردنی ئاساییە كە لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باوە.

راپۆرتی دكتۆر ئەنوەر عەبدوڵڵا بەرزنجی

گومانی تێدا نییە كە رەگوڕیشەی پەروەردەو خوێندن لە هەر كۆمەڵگەیەكدا لەسەر بنەمای رەسەنایه‌تیی كه‌لتوورەكەی بنیاد دەنرێت كە وەك ناسنامەیەكی رۆشنبیری بۆ چەندین سەدەیە درێژەی هەیە، هەروەها پێویستە پێشكەوتنی شارستانیی گونجاو بێت و بە دەرهاوێشتەی چاخی تازە دەوڵەمەند كرابێت، لە كۆنەوە ولە دەوڵەتانی دێرینی وەكو هیندستان و ژاپۆن و چین و دەوڵەتانی ئەسكەندەنافیی زیاتر مۆدێرن، بەری پەروەردەو خوێندن باشییەكەی لە گونجانێكی تەواوی نێوان رەگی ناسنامەی كه‌لتووری و تازە داهێنانی پێشكەوتنی تەكنیكی و زانستی وەردەگرێت، بەقەد ئەوەی كە زمانی دایك پیرۆزەو هەیبەتی خۆی هەیە ئەوەندەش وا پێویست دەكات زمانێكی تەكنیكی هەبێت بۆ بەردەوامبوونی پەیوەندی لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنەلۆژی و زانستیدا، لەبەر ئەوە هاوكێشەكە پێویستی بە ئەنجامدانی هاوسەنگییەك هەیە لە نێوان رەسەنایەتی و مۆدیرنێتە بۆ گەیشتن بە سازان و تەواوكاری لە نێوان پەروەردەو خوێندندا، ئەركی پەروەردەش دەكەوێتە ئەستۆی خێزان و دەوڵەت بۆ دروستكردنی كەسایەتیی منداڵ لە قۆناغەكانی بەرایی ژیانیدا تاكو خۆی بناسێت و بگاتە قۆناغی ئەرێنی تاكگەرایی كە دەگونجێ لەگەڵ ئەو بەرهەمهێنانەی لە هەر تاكێكی كۆمەڵدا پێویستە، دەبێ ئەم تاكگەراییە ئەوە بزانێت كە سیستەمێك لە دەزگای دەوڵەتدا هەیە توانای بەسەر هەموو شێوازەكانی رێكاریی و بەسەر(من)ی تاكگەراییدا هەیە، تاكو بە ئەركەكانی پابەند بێت بەر لەوەی مافی ئەوەی هەبێت كە مافەكانی هاووڵاتیبوونی هەبێت. نهێنیی ئەو هەڵسانەوەیەی زۆربەی ئەو دەوڵەتانە لەو هاوسەنگییە وردەدایە لە نێوان ماف و ئەركەكان و لە نێوان رەسانەیەتی و مۆدێرنێتە بۆ گەیشتن بە دیموكراتییەتی پەرەپێدان.
رێبەری پەرەپێدانی مرۆیی لە عیراق كە لە (UNDP) لە ساڵی 2008 دەرچووە، هەروەها راپۆرتی پێشووی لە 2004 و راپۆرتی دواتر لە 2013 دەربارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە پێوەری ئاوێتەیە چەندین ئاماژە لەخۆدەگرێت كە بەسەر سێ رەهەنددا دابەش بووە:
- تەمەن درێژیی.
- ئاستی پلەی زانستی.
- توانای كاركردن بە داهات لەپێناو ژیانێكی گونجاودا.
ئەم رێبەرە دووپاتی دەكاتەوە كە یەكێك لە ئاستەنگەكانی پەرەپێدانی مرۆیی بریتییە لە لێنەهاتوویی پلەی زانستی و كەموكوڕیی لە بڵاوكردنەوەی زانیاری كە بەگشتی پێویست بە دیدگایەكی ئاییندەیی پەرەپێدانی مرۆیی دەكات لە ناوچەكەدا.شایه‌نی باسە بڕوانامەی زانكۆ لە زۆربەی دەوڵەتانی پێشكەوتوو بە كۆتایی پلەی زانستی ناژمێردرێت، بەڵكو ئەوە سەرەتایە بۆ ئەوەی كە بە فێركردنی گەوران (Adult Education) ناسراوە ئەویش بریتییە لە كۆرسی چڕوپڕ و خولی راهێنان كە كۆتایی نایەت و داخوازییەكان و دینامێكییەتی بازاڕی كار بەبەردەوامی پێویستی پێی دەبێ.
لە ئێستادا 1،6 ملیۆن قوتابی لە قوتابخانەكانی حكومیی لە كوردستاندا هەن لەگەڵ زیادبوونی ساڵانە بە تێكڕایی 130000 قوتابی، ئەو راپۆرتەی كە لە KRG دەرچووە باس لەوە دەكات رێژەی 23% ی نەخوێندەواری هەیە لە كۆی پێنج ملیۆن كەس لە كاتێكدا رێژەی بێ بڕوانامە لە دانیشتوان كە لەسەرووی سەرەتاییەوەیە دەگاتە 29.6% لەهەرێمی كوردستان، ئەمەش مانای وایە كە یەك كەس لە نێو سێ كەسدا لە تەمەنی 12ساڵی و بەسەرەوە نەخوێندەوارن و هیچ بڕوانامەیەكی خوێندنیان نییە، لەلایەكی دیكەوە گرفتێكی دیكەی ئێستا بریتییە لە ئەو قەرەباڵغییەی لە قوتابخانەو زانكۆكاندا هەیە كە ساڵانە 107000 قوتابی دەچنە زانكۆ لە كاتێكدا كە چڕیی قوتابیان لە یەك پۆلی زانكۆدا دەگاتە 65 قوتابی ئه‌مه‌ش كاریگەریی بۆ سەر پرۆسەی خوێندن هەیە، سەرەڕای گرنگیی كادیری مامناوەندیی خاوەن پیشەی دەستی لە پرۆسەی پەرەپێدانی ئابووری لە كوردستان، بەڵام دووركەوتنەوه هەیە لە چوونە پەیمانگەو دواناوەندییە پیشەییەكان، ئەگەر كێشەی خودی شێوازی خوێندنیشی بۆ زیاد بكەین كە لە قوتابخانەو زانكۆدا بەدی دەكرێت لە دیاردەی بەسەردا خوێندنەوە كە خزمەتی پرسی پەرەپێدانی مرۆیی ناكات لە ئامادەكردنی تاك و هاووڵاتی كە ببێتە بەرهەمهێنی هزری یان پیشەیی.
لەدوا هەڵسەنگاندندا بۆ (21250) زانكۆ و كۆلیژ لە جیهان، هەردوو زانكۆ لە كوردستان لە ریزئەو ناوەندانە هاتن كە لەكۆتایی نیوەی یەكەمی لیستەكەدان و ئەوانی دیكەش لەوانە زانكۆ تایبەتییەكان لە نیوەی دوومدا بوون لەكاتێكدا كە سێ لەو زانكۆیانە لە ریز خراپترین 1500 زانكۆی جیهاندا بوون، كە پەرەپێدانی رۆڵی زانكۆ دەسەپێنێ لە بەشداریكردنی كردەیی پەرەپێدانی مرۆیی و ئابووری لە كوردستان بۆ گەیشتن بە ئەوەی كە بە Market-oriented University ناسراوە، دیارە یەكێك لە هۆیەكانی سەركەوتنی زانكۆ دێرینەكانی جیهان بریتییە لە چۆنیه‌تیی ئامادەكردنی تاك بۆ بیركردنەوە و كارلێك بەو زانیارییانەی كە مامۆستا یان وانەبێژ دەیخەنەڕوو و نەك پرۆسەیەكی ئەزبەركردنی ئاساییە كە لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باوە، كە بەرپرسیارێتیی پێگەیاندنی كادیری وانەبێژی دەكەوێتە ئەستۆی وەزارەتە پەیوەندیدارەكان لە كوردستان و ناتوانرێ پێشبینی زیاتر بكرێ لە نەوەی ئێستا كە كەوتوونەتە داوی هزری تەقلیدیی پەروەردەو فێركردنەوە.
پێویستە ئاستی باخچەكانی ساوایان و قوتابخانەكان بە هەموو ئاستەكانیانەوە بەرزبكەینەوە بۆ ئەوەی بگەینە ئەدایەكی باشی وانەبێژو مامۆستایانی زانكۆو پەیمانگە باڵاكان لە كوردستان،ئەمەش مانای پێدانی ئەو دەزگایانەی خوێندنە بە هەموو ئەو شتانەی پێویستیان پێیەتی لە هۆیەكانی تاقیگەو تەكنیكی هاوچەرخی وانەگوتنەوە و هۆیەكانی روونكردنەوەو رێكیی جەستەو هزرو كتێبخانەی مۆدێرن.
پێویستە دان بەوەدا بنێین كە ناكرێ قوتابییەكی باش پێبگەیەنین بەبێ بەرزكردنەوەی ئەدایەكی چاكی خوێندن،كە لەسەر راهێنەران یەكەم شت پێویستە (Training of Trainers) بۆ دەستەبەركردنی بەردەوامیی راهێنانی كادیرانی خوێندن، گرنگیشە لە هەر پرۆسەیەكی گواستنەوەی زانیاری(Transfer of Knowledge)و بۆ پەرەپێدانی سیستەمی ئێستا و گەیاندنی بە ریزی دەوڵەتە پێشكەوتووەكان، كە پێویستە پرۆسەی گواستنەوە (Transformation)كە گونجاوە لەگەڵ هەلومەرجەكانی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی كوردستان لەگەڵ سەرجەم پرۆسەی گواستنەوە كە نیازی جێبەجی كردنی هەیە،بە پێچەوانەی ئەمەش پرۆسەی گواستنەوە بێ سوودەو هیچ ئەنجامێكی لێ ناكەوێتەوە، لەلایەكەی دیكەی هاوكێشەكە پرۆسەی خوێندن لە قۆناغی ئامادە كردن و پەروەردەكردنی تاك بۆ خزمەتی كۆمەڵگە جیا نابێتەوە، شایانی باسە گرنگترین تەحەددی كە رووبەڕووی كۆمەڵگاكانی دوای ململانێكان دەبێتەوە Post-conflict Society)) بریتیه‌ له‌ چۆنێتی یارمەتیدانی ئافرەت كە بتوانێ ڕۆڵی پێویستی خۆی لە پەروەردەكردنی نەوەكانی دوای شەڕەكان ببینێت،چونكە ئافرەت زیاتر بەرگەی بابەتە هزری و سۆزدارییەكان دەگرێت لە مامەڵەكردن لەگەڵ نەوەی تازەپێگەیشتوودا هەر لە باخچەكانی ساوایانەوە. كوردستانیش زیاتر پێویستی بە كاراكردنی رۆڵی ئافرەت و دایكە بۆ پەروەردەكردنی نەوەی نوێ لە ماڵ و قوتابخانەو و بازاڕی كار و كۆمەڵگەی مەدەنی، ئەزموونەكانی توركیای دراوسێ سەلماندوویانە كە فێركردنی منداڵان بەبێ بەشداریی و یارمەتیی دایك كە بتوانێت ڕۆڵی پشتگیریی بۆ قوتابیان ببینێت، پەرە ناسەنێت. بۆ زانیاریش ئەزموونەكانی دەوڵەتانی ئەوروپا گرنگیی رۆڵی پشتیوانیكاری خێزانیان لە پەروەردە و فێركردن سەلماندووە، بە جۆرێ یارمەتیدانی دایك بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت رۆڵی هەبێت پێویستی بە كۆمەكێكی مانگانەی خێزانی هەیە بۆ مێردمنداڵان.ئەمڕۆش لە كوردستان دایك زیاتر پێویستی بەو رێزلێنانە هەیە، كە پارێزگاری لە خۆی و رۆڵی پێشەنگی دەكات لە پاراستنی خێزان لە مەترسیی پەرتەوازەبوون كە لە دەرئەنجامی كەڵەكەبوونی كێشە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان دێتە ئاراوە.
هەریەك لە دیدگای داهاتووی پەروەردەو خوێندن و پێویستییەكانی پەرەپێدانی سامانە مرۆییەكان پێویستیان بە ئیرادەیەكی سیاسی هەیە بەمەبەستی ئامادەكردنی كادیر بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەمەندترین داهات لە كوردستان. بێگومان لە ئەولەویاتی سیاسەتی پەروەردەو خوێندن لە كوردستان سوودوەرگرتنی راستەوخۆی هاووڵاتی و ئامادەكردنییەتی وەك توخمێكی بنیادنه‌ر، نەك وەكو فاكتەری بەكاربردن و بەهەدەردانی داهاتی سروشتی، به‌جۆرێك پێویست دەكات چارەسەری لاوازیی ناوخۆی سامانی مرۆیی و بنیادنانی بنەماكانی ژێرخانی ناوخۆیی بكرێت كە دەتوانێت گۆڕانكاریی پێویست بكات لە ئەدای ئێستا كە لاوازیی پێوە دیارە بەرەو ئەدایەكی چاكتری بەرهەمهێنان،بۆیە دەبێ ئامانجەكانی پەرەپێدانی مرۆیی پێویست بهێنرێتەدی، ئەویش بە ئەنجامدانی هاوسەنگیی كۆمەڵایەتی – ئابووری وەك داخوازییەكی گرنگی بەرەوڕووبوونەوەی تەحەددیەكانی ئەم سەردەمە لەمیانی وێنەكێشانی ئاكارەكانی سیاسەتی پەروەردەو خوێندن بۆ گەورەو بچووكان ولە چوارچێوەی ئامانجی ستراتیجی بۆ ئامادەكردنی هێزی كارگەری بەتوانا و خاوەن زانیاری(Knowledge) و رەفتارەكانی كار(Attitudes) و شارەزاییەكانی پێویست(Skills) لە بازاڕی كاركردن بەرەو بەرزكردنی فاكتەری بەرهەمهێنان (Productivity ) و شیاویی ئەنجامدان (Efficiency) بۆ گەیشتن بە بەردەوامیی سامانی سروشتی.