یەكەكانی نیشتەجێبوون بووەتە ئەو پرسەی كە قسەوباسێكی زۆری لەبارەوە دەكرێت، بەتایبەت بۆ ئەوانەی هیچ یەكەیەكی نیشتەجێبوونیان نییە، ئەم بابەتە راستەوخۆ پێوەندی بە ژیانی هاووڵاتییانەوە هەیە، لەچەند ساڵی رابردووشدا ئەو یەكانەی نیشتەجێبوون كە دروست كرا بەهۆی بازرگانیكردن پێوەی نەتوانرا بەپێی پێویست رۆڵیان لەكەمكردنەوەی گرفتی نیشتەجێبوون هەبێت، هەربۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمجارە لەڕێگای پڕۆسەیەكی تازەوە یەكەی نیشتەجێكردن بۆ هاووڵاتیان دروست دەكات بەتایبەتی بۆ خەڵكی داهات سنووردار و كەمدەرامەت ئەمەش شان بەشانی ئەو یەكە نیشتەجێیانەی كە لەلایەن دەستەی وەبەرهێنان بەهاوكاری و پاڵپشتی سندووقی نیشتەجێكردن دروست دەكرێت.
بۆ زیاتر ئاگاداربوون لەووردەكارییەكان ؛ چەند پرسیارێكمان لە نەهرۆ ئەكرەم بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن كرد كە لەم راپۆرتەدا پوختەی وەڵامەكانی دەخەینەڕوو.
كێبڕكی بۆ سوودمەندبوون لە یەكەكان نابێت
سەبارەت بەو قۆناغ و شێوازانەی لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن لەبواری دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون گیراونەتەبەر، نەهرۆ ئەكرەم بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن وتی: لەدوای ئازادیی عیراق و بوونی پشكی بوودجەی حكومەتی هەرێم لە بودجەی گشتیی عیراقدا بەپێی ئەو بودجەیە و ئەو بڕەی بۆ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن تەرخان دەكرا،یەكەی نیشتەجێبوون بۆ هاووڵاتیان دروست كراوە، لەپاشان حكومەت پێی باش بوو بەپێی بەرنامە و یاسایەك پڕۆسەی یەكەی نیشتەجێكردن بۆ هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان دروست بكات بەتایبەتی بۆ خەڵكی داهات و دەرامەت سنووردار كە ئەمە شان بەشانی ئەو یەكەی نیشتەجێیانەی كە لەلایەن دەستەی وەبەرهێنان بەهاوكاری و پاڵپشتی سندووقی نیشتەجێكردنە، چونكە لەكاتێكدا ئەو یەكەی نیشتەجێیانە بەپاڵپشتی دەستەی وەبەرهێنان دروست دەكرێن لە ئاستی خواستی خەڵكی هەژارو داهات سنووردار نییە).
ڕێنمایی و پێوەرەكانی دابەشكردنی یەكەكانی نیشتەجێ بوون
سەبارەت بەوەی هیچ یاسایەك بۆ دروستكردنی یەكەی نییشەجێكردن لە لایەن حكومەتی هەرێمەوە دەرچووە بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن وتی:( یاسایەك بەهاوكاری پەرلەمانی هەرێم داڕێژرا لەژێر یاسای ژمارە (7)ی ساڵی 2008و ڕەشنووسی یاساكەش بە هاوكاریی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن ئامادە كراوە و لەپاشان ڕەوانەی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمان كرا و لەوێشەوە پاش گفتوگۆ و تاوتوێكردنی پەسند كرا، ئەو یاسایەش یاسای دابینكردنی خانوو و یەكەی نیشتەجێ بوونە بۆ دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی بۆ خەڵكی داهات سنووردار. بەپێی یاسایی ژمارە (7)ی 2008 ئەو خەڵكە داهات سنووردارە ناتوانن بە هیچ شێوەیەك پێشەكی بدەن و لەو كاتەشدا سوودمەند نەدەبوون بۆیە یاسای ژمارە (7)ی 2008 بەیاسای یەكەمین هەمواركراوی ژمارە (16)ی ساڵی 2011 بۆ هەمان مەبەست دەرچوو لە یاسا هەمواركراوەكەدا پێش هەموو شتێك ئەو خاڵە هەڵگیرا كە دەڵێت ئەوەی لەو یەكانە سوودمەند دەبێت، دەبێت پێشەكی بدات، خاڵێكی دیكە لە یاساكە بڕیاری لەسەردرا كە سندووقی نیشتەجێكردن دروست بكرێت و ئێستا سندووقەكە دروست كراوە، هەروەها لە یاسای ژمارە (7) ی ساڵی 2008 لە ماددەی (9) و لە یاسای ژمارە (16) لە ماددەی (7)دا ئاماژە بەوە دەدات كە لایەنە پێوەندارەكان لە حكومەت لەسەریان پێویستە ڕێنمایی بۆ ئاسانكاری جێبەجێكردنی یاساكە دەربكەن وەكو وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن كە لایەنێكی سەرەكیی پێوەندارە كە دەبێت ئەو یەكە نیشتەجێیانە دروست بكات، بۆیە ئێمە وەكو وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن چەند ڕێنمایی و پێوەرێكمان دانا كە خۆی لە هەشت تەوەر دەبینێتەوە كە هەر تەوەرەیەكیش چەند خاڵ و بڕگەی گرنگ و پێوەستن بە یاساكەو هاووڵاتیانی سوودمەند لە یەكەكان، لێرەدا هەندێك لە خاڵی تەوەرەكان وەكو نموونە دەخەینەڕوو:
تەوەرەی یەكەم: لە ڕینماییەكان دەڵێت:( سوودمەند لەو یاسایە كێیە و ئەركی جێبەجێكردن دەكەوێتە سەركێ؟، سوودمەند لە یاساكە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانە كە خێزاندارن یا بەخێوكەری خێزانن و داهاتیان سنووردارە و تا ئێستاكە نەبوونەتە خاوەن یەكەیەكی نیشتەجێ و ئەركی جێبەجێكردنی یاساكە بەپلەی یەكەم لەسەر وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنە، هەروەها لەم تەوەرەیەدا باسی ئەوە دەكات كە دەبێت وەزارەتی شارەوانی و پارێزگاكان زەوی بۆ ئەو یەكانە دابین بكەن بەبێ بەرامبەر و ساڵانە سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێم لە ڕێگای وەزارەتی داراییەوە بودجە بۆ دروستكردنی یەكەكان تەرخان دەكات).
لەتەوەرەی دووەمی ڕێنماییەكان: مەرجە سەرەكییەكانی پێشكەشكردنی داواكاریی هاووڵاتیان دەخاتەڕوو كە بەم مەرجانەی خوارەوە دەتوانن داواكاری پێشكەش بكەن و سوودمەند بن:
1- سوودمەند لەم پڕۆژیە دەبێت هاووڵاتی هەرێمی كوردستانی عیراق بێت و تێیدا نیشتەجێ بێت.
2- خاوەنی هیچ یەكەیەكی نیشتەجێ نەبێت (خانوو بێت یا شوقە).
3- ئەو هاووڵاتیانەی داواكاری پێشكەش دەكەن دەبێت پێشتر لە هیچ پڕۆژەیەكی تری نیشتەجێ لە هەرێمی كوردستان سوودمەند نەبووبێت، هەروەها خاوەنداریەتی هیچ یەكەیەكی نیشتەجێ نەبێت.
4- سوودمەند نەبووبێت لە پێشینەی خانووبەرە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان.
واتە بەهەبوونی ئەو چوار مەرجەی ئاماژەمان پێدان، ئەوە هاووڵاتی داهات سنووردار دەتوانێت لەكاتی دابەشكردنی فۆڕمەكان، فۆڕم پڕ بكاتەوەو بەشدار بێت لە كێبڕكێدا بۆ سوودمەندبوون لە یەكەكانی نیشتەجێ و كێبڕكێیەكەش خاڵبەندی تێدا ڕەچاو دەكرێت و خاڵەكانیش لەسەر ئەو بنەمایانەوە دادەنرێت كە لە تەوەرەی حەوتەمی ڕێنماییەكاندا باس كراوە كە بەم شێوەیەی خوارەوەیە :
1- چەند ساڵە هاوسەرگیری كردووە، بۆ هەر ساڵێكی هاوسەرگیری خاڵێكە و لە 5خاڵیش زیاتر نییە، واتە ئەگەر ماوەی هاوسەرگیرییەكەی 20ساڵیش بێت ئەوە تەنیا 5 خاڵی بۆ دادەنرێت.
2- ژمارەی هەر ئەندامێكی خێزانێك یەك خاڵی بۆ دادەنرێت و تا (10) خاڵ، ئەگەر خێزانێك 12یا14 كەس بن هەر 10خاڵ هەژمار دەكرێت.
3- بەڕەچاوكردنی پێوەرەكانی بڕگەی شەشەمی ئەم ڕێنماییە ئەگەر یەكێك لە هاوسەرەكانی خێزانێك لە ژیاندا نەمابێت (2) خاڵی سەربار وەردەگرێت.
بۆ زانینی ئەو وردەكارییانە فۆڕمێك لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن ئامادە دەكرێت و پێش شەش مانگ لە تەواو بوونی یەكەكان بەسەر هاووڵاتیان و فەرمانبەرانی داهات سنووردار دابەش دەكرێت.
دروستكردنی یەكەكانی نیشتەجێبوون
تەوەرەی سێیەم: یەكێك لە خاڵە گرنگەكانی ئەوەیە كە بەشێوەی قۆناغ و لە چوارچێوەی بودجەی دابینكراوی ساڵانەدا وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن ژمارەیەك یەكەی نیشتەجێ لە شارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان دروست دەكات و لەسەر ئاستی هەرێم ڕایدەگەیەنین و لەسەر ئەو بنەمایەشەوە پشكی پارێزگاكان دیاری دەكرێت و وەزارەت هەماهەنگی دەكات لەگەڵ پارێزگاكان بۆ وەرگرتنی زانیاری تایبەت بە ژمارەی پێویست لە یەكەكان لە ناوەندی پارێزگاكان و یەكە ئیداریەكانی سەر بەسنووری پارێزگاكان بە مەبەستی دیاریكردن و دابەشكردنی پشكەكان.
هەروەها وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن بانگەواز دەكات بۆ وەرگرتنی داواكارییەكان بەمەبەستی فرۆشتنی یەكەكان بەو هاووڵاتییانەی مەرجەكان و پێوەرەكانی سوودمەندبوون لەم یاسایە دەیانگرێتەوە و ناوەندەكانی وەرگرتنەوەی داواكارییەكان لە لایەن یەكە ئیدارییەكانەوە دیاری دەكرێت و بۆ هاووڵاتیان ڕادەگەیەنرێت بەمەبەستی پێشكەشكردنی داواكارییەكان و بەرامبەر بەوەرگرتنی فۆڕمەكە پسولەو كۆدی تایبەت بە هاووڵاتییەكان دەدرێت بۆ دڵنیابوون لە جێگیربوونی مافی كێبڕكێ و فەراهەم كردنی دەرفەتی یەكسان بۆ گشت هاووڵاتیان لەسەر بنەمای خاڵبەندی و ڕیزبەندكردن. هەروەها لەكاتی وەرگرتنەوەی فۆڕمەكاندا تەنیا داواكاری ئەو هاووڵاتییانە ڕەچاو دەكرێت كە خەڵكی یا دانیشتووی ئەو شوێنەن ( شار، قەزا، ناحیە) كە یەكەكانی لێ دروست دەكرێت و ئەمانەش بە بەڵگەنامەو پشتگیریی پێویست و پسوولەی خۆراك دیاری دەكرێت، بەپێچەوانەوە ئەوانەی بەڵگەنامەو پشتگیری تەواو و دروستیان نەبێت پشتگوێ دەخرێت و دەرفەتی كێبڕكی بۆ سوودمەندبوون لە یەكەكان نابێت و ئەو یەكە نیشتەجێیانەی دروست دەكرێت پشكی (50%)ی هەر ناوچەو شوێنێك بۆ كارمەند و فەرمانبەرانی حكومەتە لە دەوام بەردەوام بن یا خانەنیشین بن هەردوو جۆری دەگرێتەوە و پشكی(50% )ی بۆ هاووڵاتیانی ئاساییە.
نرخ و ماوەی دروستكردنی یەكەكان
بریكاری وەزیر باسی لە تەوەرەی چوارەمی ڕێنماییەكانی پێویست بۆ سوودمەندبوونی هاووڵاتیانی داهات سنووردار ڕوونكردەوەو وتی: لە تەوەرەی چوارەمی ڕێنماییەكان ئاماژە بە ماوەی دروستكردن و نرخی یەكەكان و شێوازی وەرگرتنەوەی قستەكان و بەناوكردنی یەكەكان كراوە كە بەشێك لە خاڵەكانی ئەو تەوەوەرەش بریتین لە: وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن ڕێوشوێنی پێویست دەگرێتەبەر بە مەبەستی دروستكردنی یەكەكان لە كاتی دیاریكراودا بەشێوەیەك لە ڕۆژی دەستبەكاربوونی دروستكردنی یەكەكان تا ئەو كاتەی ڕادەستی هاووڵاتیان دەكرێت نابێت لە دوو ساڵ تێپەڕێت، هەروەها نرخی یەكەكان بەمەبەستی فرۆشتنی بە هاووڵاتیانی سوودمەند لەسەر بنەمای خەرجی كۆتایی تێچووی ڕاستەقینەی یەكەكان لەگەڵ خستنە سەری خەرجیی كارگێڕی و سەرپەرشتیاریی پڕۆژەكە بە ڕێژەی (1%) دەبێت و، یەكەكان بێ پێشەكییە و وەرگرتنی نرخی یەكەكان بەشێوەی قستی مانگانەیە یا ساڵانەیە و ماوەی دانەوەی قستەكە درێژخایەنەو نابێت لە 25 ساڵ كەمتر بێت و ئەو كەسەی ئەو یەكانە وەردەگرێت پاش تێپەڕبوونی 10 ساڵ دەتوانێت یا بۆی هەیە یەكەكەی بفرۆشێت بەمەرجێك هەموو قستەكانی لەسەری ماوە بیداتەوە و كەسی سوودمەندبوو تا 10 ساڵ دەبێت خۆی لەیەكەكە نیشتەجێ بێت و ناتوانێت بیفرۆشێت یا بەكرێی بدات.
شێوازی دروستكردنی یەكەكان و دیاریكردنی نەخشەكانیان
تەوەرەی پێنجەمی ڕێنمایەكان بریتییە لە شێوازی دروستكردنی یەكەكان و دیاریكردنی نەخشەكانیان كە لە شارەكاندا یەكەكان لە شێوەی باڵەخانەی فرە نهۆمین و لە قەزاو ناحیەكان باڵەخانەی سێ نهۆمین و خانووش دەبێت، بەڵام بۆ زیاتر سوود وەرگرتن لە ڕووبەری زەویی باڵەخانەی فرە نهۆمی پەسند ترە و ئەو كەسانەی لەم یەكانە سوودمەند دەبن لەكاتێكدا یەكێك لە ئەندامانی خێزانەكەی(خاوەنی پێداویستی تایبەت) بێت ئەوە ڕەچاوی ئەو تایبەتمەندییە دەكرێت و نهۆمی زەمینی پێ دەدرێت.
دابەشبوونی یەكەكانی نیشتەجێبوون لەهەرسێ پارێزگا
سەبارەت بەوەی تا ئێستاكە هیچ بودجەیەك بۆ دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون بەپێی ئەو یاسایە بۆ خەڵكی داهات سنوودار تەرخانكراوە و هیچ پڕۆژەیەك دەستی پێكردووە بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن وتی: هەر لەكاتی یاسای یەكەمین هەمواركراوی ژمارە (16)ی ساڵی 2011 تایبەت بەدابینكردنی یەكەی نیشتەجێ بوون بۆ هاووڵاتیانی داهات سنووردار لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2011 حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بودجەی خۆیدا بڕی 49 ملیار دیناری بۆ دروستكردنی 1270یەكەی نیشتەجێبوون تەرخان كرد و لەسەر بنەمای دانیشتوان و پێویست بەسەر هەر سێ پارێزگا دابەش كرا و ئەو یەكانە لە ناوەندی پارێزگاكان بە شێوازی باڵەخانەی سێ نهۆمی دروست دەكرێن و لەم ژمارە یەكانەدا شاری(هەولێر 372 یەكە و دهۆك 280 یەكە و سلێمانی 621 یەكە و گەرمیان 69 یەكەی )بەركەوتووە، جێبەجێ كردنی ئەم یەكانە لە هەر سێ شار دەستی پێكردووە، بەڵام لە بودجەی ساڵی 2012دا 200ملیار دینار بۆ دروستكردنی 5 هەزار یەكە تەرخانكراوە و 50 ملیاریش بۆ دروستكردن و ئەنجامدانی پڕۆژە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان ئەو پڕۆژانە تەرخانكراوە، واتە پڕۆژە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانی ناو پڕۆژەی یەكەكان وەكو تۆڕی دابەشكردنی ئاو ئاوەڕۆ و ڕێكخستن و قیڕتاوكردنی كۆڵان و شەقامەكان لەسەر ئێمەیە و گەیاندنی سەرچاوەی خزمەتگوزارییەكان وەكو ئاو و كارەبا و دروستكردنی قوتابخانەو بنكەی تەندروستی دەكەوێتە سەر وەزارەت و لایەنە پێوەندارەكان و ئەو پڕۆژەی یەكەكانی ساڵی 2012ش كە قەزاو ناحیەكانیش دەگرێتەوە لە قۆناغی جیاجیادان، بۆ نموونە یەكە هەیە لە قۆناغی دیزاین و تەندەرینە و پڕۆژە هەیە بە بەڵێندەر دراوە بۆ جێبەجێكردنی و لە هەر شوێنێكیش لە كارو پڕۆژەی یەكەی نیشتەجێبوونەكان دواكەوتن هەبێت هۆكاری سەرەكیی گرفتی دابینكردنی زەوییە، گەرچی لە دوای دوو مانگی دی هەموو یەكەكانی 2012ش دەكەونە بواری جێبەجێكردنەوە.
هاوكات لە بەرنامەدایە لە بوودجەی ساڵی 2013ش 5 هەزار یەكەی دیكە بۆ هاووڵاتیانی داهات سنووردار دروست بكرێت، هەر بۆیە ئەوەی لە حكومەتی هەرێم و ئەو بەرنامەیە تۆكمەیە چاوەڕوان دەكرێت بۆ چارەسەركردنی ئەزمەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوو بە تەواوی قەیرانی نیشتەجێ نامێنێت بەمەرجێك بەو شێوەی ئێستاكە بودجە دابین بكرێت و ڕەچاوی كات و ساڵەكان و گۆڕانكارییەكان بكرێت بەتایبەتی لە نرخی كەرستەی بیناسازی و كارەكانی دیكەی جێبەجێكردنی پڕۆژەی یەكەی نیشتەجێیەكان.
دانانی سندووقی نیشتەجێكردن
سەبارەت بە دانانی سندووقی نیشتەجێكردن بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن وتی: لەهەمان ئەو یاسایەی كە دەرچووە بۆ دروستكردنی یەكەی نیشتەجێ بۆ هاووڵاتیانی داهات سنووردا ئاماژە بەوە دەدات كە لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن سندووقێكی نیشتەجێكردن دروست بكرێت بۆ بەردەوامی بەپڕۆسەی دروستكردنی یەكەی نیشتەجێ و ئەو بودجەی بۆ دروستكردنی یەكەی نیشتەجێكردنەكان تەرخان دەكرێت لەگەڵ ئەو قستانەی لە هاووڵاتیانی سوودمەندبوو وەردەگیرێتەوە دەخرێتە ناو ئەو سندووقەوە بۆ بەكارهێنانی درووستكردنی یەكەی دیكەی نیشتەجێكردن واتە سندوقەكە بۆ ڕێكخستنی سیستەمی دارایی پڕۆژەی درووستكردنی یەكەی نیشتەجێیە بۆ هاووڵاتیانی داهات سنووردار و ئەو سندووقە ئێستاكە دروستكراوەو ڕێنمایی بۆ ئەو سندووقە دەردەچێت بۆ ئەوەی دەستبەكاربێت و دەستەیەكی كارگێڕیشی بۆ دادەمەزرێت.