نووسه‌ر :ئەلحوسێن ئەلمعتاوی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

ئەلحوسێن ئەلمعتاوی نووسەر و مامۆستای فەلسەفە لە مەغریب، نووسەری ئەم وتارە هەوڵ دەدات رۆشنایی بخاتە سەر گۆشە و كەنارەكانی ئەم چەمكە، كە مێژووی هزری مرۆڤایەتیی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردووە.

(1-2)

هەرچەندە شادی (بەختەوەری، كامەرانی: هەر سێ زاراوەكە لە زمانی كوردیدا لە رووی واتاوە لە یەكدییەوە نزیكن) بە درێژایی مێژوو، وەك خواستێكی مرۆیی بووە و بە نێو هزری مرۆڤایەتی و دەسكەوتەكانیدا گوزەر دەكات، بەوەی كە باڵاترین ئامانجە و خواستی خواستانە. ئەو لە هەمان كاتدا، وەك چەمكێك مایەوە كە توێژینەوە پێی نەوێراوە، بۆ لێكۆڵینەوەش ئەستەم بووە پەی بە رازەكەی ببات. بەڵگەش بۆ ئەم قسەیە، ئەو چەمكە پێناسەیەكی كۆبەكۆ و چەسپاوی نییە. جا بۆیە ئەو كەسانەی كاریان لە سەر چەمك و تێگەی (شادی) كردووە، لە بارەی واتای راستەقینەی شادی و رێی بەرەو شادی، یەك دەنگ نەبوون.
بۆ ئەم مەبەستەش هێندە بەسە، كە چاوێك بە حیكمەتی دێرینی رۆژهەڵاتدا، وەك بوودیزم و تاویزم و كۆنفۆشیووزمدا بخشێنین، پاشان بەرەو چركەساتی گریك و تێكڕای هزری رۆژاوا و لاهووتدا بچین، كە كاریان لە سەر ئەم چەمكە كردووە، بۆ ئەوەی قەبارەی ئەو هاودژی و جیاوازییە بزانین، كە لە نێوان ئەو چاوگانەدا هەیە. وێڕای ئەوەی هەموویان لە شتێكدا هاوبەشن، ئەویش هەمووان ئارەزوو دەكەن ئەم چەمكە ناڕوونە بەدەست بهێنن، واتە بە كردار بە كرۆكەكەی بگەن، ئەویش لە نێو ئەو ئاڵۆزی و تێكچڕژانەی دەورەی داوە.
سەبارەت بە هەوڵ و كۆشش لە پێناوی شادیدا، ئەم چاخەی ئێمەش لە چاخەكانی پێشتر جیاواز نییە. پرسیاری شادی زۆر بە مكوڕ بوونەوە دەكرێت، كە بە ئەندازەی چاخەكانی دیكە و رەنگە پێداگیرانەتریش بێت، بە تایبەتی كە ئەم چاخە تەژییە لە ئاڵۆزی، واشی لێمان كرد لە گەڕان بە دوای شادیدا رێمان لێ بزر بوو، هەموو هیوایەكیش بۆ بەدەست هێنانی شادیمان لە دەست دا.
كار گەیشتە ئەو رادەیەی قسە كردن لە بارەی شادییەوە بووە كات بە فیڕۆدان و جۆرێك لە پووچایەتی. ئەمەش پاساوی خۆی هەیە، بەوەی كە مرۆڤی هاوچەرخ لە نێو جیهانێكدا دەژی، كە خواستی لە نێو هوروژمی تەكنیك و تەماحی سامان و دارایی و پاشەكشە كردنی بەهاكان و لەبەر یەك هەڵوەشانەوەی خێزان و وێران كردنی ژینگە و گەلێ شتی دیكەدا، بێ سنوورە. سەرەنجام، جیهانی ئێمە، بە بەراورد لەگەڵ رابردوودا، وێڕای ئەو هەموو پێشكەوتنەی بەدەست هاتووە، كەچی سەركەوتوو نەبوو لە پشتیوانی كردنی ئێمە بە ئامراز و ئامێری بنەڕەتی، كە یارمەتیدەرمان بێت بۆ گەیشتن بەو ژیانە خۆش و ئارامەی خەونی پێوە دەبینین.
ئیدی مرۆڤی هاوچەرخ پتر بە دوای شادیدا دەگەڕێت، لە هەمان كاتدا پتر لە شادییەوە دوور دەبێت، واقیعی ژیان مرۆڤی ئەم سەردەمەی شەكەت كردووە، رێ و بانی ژیانی لێ تەنگ بوونەتەوە، بێزاری و ماندوو بوونیش ناخی ئەویان تەنیوەتەوە، لە جیهانێكدا كە واتای لە دەست داوە، هەموو چاوگێكی ئایینی یان نیشتیمانیش داڕووخان. دواجار، لە بری ئەوەی لە شادی نزیك ببینەوە، لە پشت دەرگای داخراوی شادیدا، لە رێی پێچاوپێچی ئەودا ون بووین. ئەو دەرگایەی دەمەوێ لێرەدا لێی بدەم، لێی دەپرسم ئاخۆ چین ئەو بەڵێنانەی پێمانی دەدات، بەوەی شادین.

شادی و گەرم و گوڕیی ژیانی رۆحی
ئەم چاخەی ئێمە، چاخی گومان و گەڕانە، هیچ بنەما و رایەك بە بێ ئەوەی بە پارزنی رەخنە و شرۆڤەدا تێپەڕ بێت، ئەرێ و پەسند ناكرێت. ئەوە لە كاتێكدا كە بواری رۆح، ئەو بوارە بوو كە تەور و تەشوێی گومانی بە سەردا باری، هەر لەو كاتەوەی لە سەر دەستی فەیلەسووفی فەرەنسی (دیكارت) گومان بوو بە باوەڕێك، لە پاش ئەویش (سپینۆزا) بە هەمان رێچكەدا رۆیشت، دوا جار (كانت) درێژەی بە هەمان رێباز دا، كە رۆحی تووڕ هەڵدایە توونی نادیارییەوە، لە نێوانی رۆح و عەقڵدا دیوارێكی ئەستووری دروست كرد، كە بە زەحمەت دەسمێ. ئیدی هەموو رێبازێكی رۆحی بوو بە مایەی گاڵتە پێ كردن، پتر لەوەی مایەی بڕوا پێ كردن بێت.
ئەمڕۆش، دەنگی بێ باوەڕی لە هەموو گۆشە و كەنارێكدا دەزرینگێتەوە، تەنانەت فەیلەسووف هەن داكۆكیی لێ دەكەن، وەك رێیەك بۆ رزگاری (میشێل ئۆنفرای، ئەندێ كونت سبونفیل، ریچارد داوكنز).
هەرچی ئایینەكانیشە، بە تایبەتی ئایینەكانی ئاسمان، وەك كریستیان كە ئایینی رزگاری بوو، بووە نەنكی و سووكایەتی، چونكە شادی و بەختەوەریی مرۆڤی بە گریمانە جیهانێكی دیكەوە گرێ دا، كە تێیدا ژیان لە پاش مردنەوە دەست پێ دەكات، ژیانیش لەودا دەبێتە قوربانیی مەرگ. لە سایەی ئەودا، زەبر بەر گەلێ باوەڕی دیكە كەوت، كە پێیان وا بوو، شادی لە سەر زەوییە، شادی پەیوەستە بە مرۆڤ و پەیوەندیی ئەو بە خۆی و كەسانی دیكەوە.
جا بەم جۆرە، مرۆڤی هاوچەرخ كەوتە نێو گێژاوی گومان و دوودڵییەوە، گیرۆدەی بۆشاییەكی كوشندە و تەنیاییەكی دژوار بووە، كوشتەی جیهانێكە كە باوەڕی بە رۆژهەڵات و رۆژاوا نییە، باوەڕیشی بە بەرجەستە بوونەكانی ئێمە لە دەوروبەری ئەودا نییە. سەرەنجام، رۆحانیەت كە رێی بەرەو شادیی مرۆڤ بوو، فەلسەفەی گومان دڕی پێ دا، هەڵبەت ئەوە بە گوتەی فەیلەسووفی فەرەنسی (پۆل ریكۆر).