ژان ژاك رۆسۆ-3كۆیلە و خاوەن شكۆ

ژان ژاك رۆسۆ-3كۆیلە و خاوەن شكۆ

نووسه‌ر :زوقان قەرقووت (كردوویە بە عەرەبی)

وه‌رگێڕ : : تاریق كارێزی

مرۆڤ هیچ دەسەڵاتێكی سروشتیی بە سەر هاوچەشنانی خۆیەوە نییە، هێزێكش نابێتە سەرچاوەی هیچ مافێك، كەواتە ئیدی رێككەوتن دەبێتە بنەما بۆ هەموو دەسەڵاتێكی شەرعی لە نێوانی مرۆڤەكاندا.

بەم جۆرە مافی بە كۆیلە گرتن (كۆیلاندن)، ئەگەر لە هەر گۆشەیەكەوە بۆ شتان بڕوانین، مافێكی پووچە، نەك لەبەر ئەوەی ناڕەوایە، بەڵكوو لەبەر ئەوەی مەحاڵە و هیچ واتایەكی نییە. ئەم دوو پەیڤە "كۆیلاندن" و "ماف" دوو پەیڤی دژ بە یەكن، یەك ئەوی دی رەت دەكاتەوە. جا چ ئەو كارە هی مرۆڤێك بێت بەرانبەر بە مرۆڤێكی دی، یان كەسێك هەمبەر بە گەلێك بیكات، ئیدی گێلییە ئەگەر بڵێین: "من رێككەوتنێكت لەگەڵدا دەكەم كە لە سەر حیسابی تۆ بێت، هەمووشی لە بەرژەوەندیی مندا دەبێت، مادام منیش پێم خۆشە ئەوا پیادەی دەكەم و تۆش دەبێ جێبەجێی بكەی، مادام بۆم شیاوە."

بەشی پێینجەم: سەبارەت بەوەی هەر دەبێ بۆ رێككەوتنێكی بەرایی بگەڕێینەوە
من تەنانەت ئەگەر هەموو ئەو شتانەم سەلماند كە تا ئێستا پووچەڵم كردوونەتەوە، ئەوا لایەنگرانی دەسەڵاتی دیكتاتۆری لە پێگەیەكی باشتردا نابن. هەمیشە جیاوازییەكی زۆر لە نێوان ملكەچ كردنی خەڵكێكی زۆر و هەڵسووڕاندنی كۆمەڵدا هەیە. ئەگەر كەسانێكی پەرتەوازە، دوا بە دوای یەك خرانە ژێر ركێف و دەسەڵاتی یەك كەسەوە، ئیدی ئەوان ژمارەیان هەرچەند بێت، من بێ لە (بەگ) و (كۆیلە) چ شتێكی دی نابینم، من لەم (حاڵەتەدا) هەرگیز گەل و سەركردەیەك نابینم، ئەوە ئەگەر بمانەوێ گرد بوونەوەیەك بێت نەك یەكێتی. لەمەدا نە بەرژەوەندییەكی گشتی و نە دەستەیەكی سیاسی دەبینین. ئەو پیاوە، ئەگەر تەنانەت نیوەی جیهانیش بكاتە كۆیلەی خۆی، ئەو هەر تەنیا تاكە كەسێكە، بەرژەوەندیی ئەو، كە لە بەرژەوەندیی ئەوانی دی جودایە، هەمیشە بریتییە لە بەرژەوەندییەكی تایبەت. خۆ ئەگەر ئەو پیاوە تیاچوو، ئەوا وڵاتەكەی لە پاش خۆی بە پەرتەوازەیی و بێ رایەڵ دەمێنێتەوە، وەك چۆن مەركانێكی گەورە (گوڵدانێك) دەكەوێتە نێو كۆمەڵە لمێكەوە، پاش ئەوەی ئاگر بڕستی لێ دەبڕێ.
گروتیۆس(1) دەڵێ: "رەنگە گەلێك خۆی بە پاشایەك ببەخشێت". بە رای گروتیۆس، گەل بەر لەوەی خۆی بە پاشا ببەخشێت، گەل بووە. هەڵبەت ئەو بەخشینە بۆ خۆی كردارێكی مەدەنییە، پێویستی بە گفتوگۆیەكی گشتی هەیە. بەر لەوەی لێكۆڵینەوە لەو كردارە بكەین، كە بە سایەی ئەوە گەل پاشایەك بۆ خۆی هەڵدەبژێرێ، باشتر وایە لەو كردارە بكۆڵینەوە كە بە سایەی ئەوە گەلێك دەبێتە گەل. هەڵبەت لەبەر ئەوەی ئەم كردارەیان بە زەروورەت وەپێش كردارەكەی دی دەكەوێت، ئیدی ئەو بنەمای راستەقینەی كۆمەڵە.
خۆ دیارە، ئەگەر رێككەوتنێكی پێشتر نەبێت، ئیدی ئەگەر هەڵبژاردن بە تێكڕا نەبێت، چۆن دەبێ رێژەی بچووكی خەڵك بە (بڕیار) و بژاردەی زۆرینە قایل بن؟ چاوگی هەق كامەیە بۆ سەد كەس كە گەورەیەكیان دەوێ، لە (پرۆسەی) دەنگداندا، لە بری دە كەس هەرگیز گەورەیەكیان ناوێ. ئیدی ئایا یاسای زۆرینەی دەنگ هەر خۆی هەمان دامەزراندنی گرێبەست نییە و پێویست بە یەك دەنگی بكات، هیچ بە لای كەمەوە بۆ یەك جار.

بەشی شەشەم: لە بارەی بەڵێننامەی كۆمەڵایەتییەوە
من گریمانەی ئەوە دەكەم، خەڵك گەیشتوونەتە ئەو رادەیەی كە بە سەر ئەو لەمپەرانەدا باز بدەن، كە زیان بە مانەوەیان لە حاڵەتی سروشتدا دەگەیەنێت، ئەویش بە بەرەنگار بوونەوەیان. هەر تاكێك دەتوانێ بەكاریان بهێنێ لە پێناو بەردەوام بوونی لەو حاڵەتەدا. ئیدی ئەوسا ئەو حاڵەتە سەرەتاییە ناتوانێ بەردەوام بێ، هەموو بەرەی مرۆڤایەتی، ئەگەر شێوازی مانەوەی خۆی نەگۆڕێت، ئەوا لەناو دەچێت.
لەبەر چی مرۆڤ ناتوانن هێزی نوێ دابهێنن، بەڵكوو تەنیا دەتوانن هێزێ كە هەیانە، یەكی بخەن، كەواتە هیچ ئامرازێكی دیكەی مانەوەیان نەماوە تەنیا پێكهێنانی كۆمەڵێك هێز نەبێت بە لێكدان، كە دەتوانێ بەر سەر بەرهەڵستیدا زاڵ بێت و بیخاتە گەڕ بۆ ئەوەی بە یەك خواست و ئامانج كار بكات و وای لێ بكات هەماهەنگانە رەفتار بكات.
ئەم كۆمەڵە هێزە ناكرێ پەیدا ببێت تەنیا هاوشان بە چەندین هێزی دی نەبێ، بەڵام لەبەر ئەوەی ئامرازی بەرایی پاراستنی مانەوەی هەر مرۆڤێك تەنیا هێز و ئازادییەكەیەتی، ئیدی چۆن كۆت و بەندیان دەكات بە بێ ئەوەی زیان بە خۆی بگەیەنێ و بە بێ ئەوەی كەمتەرخەم نەبێت لە ئاست بایەخدان بە ئەركی سەر ئەستۆی خۆی و سەبارەت بە خۆی؟ ئەم زەحمەتییە، هێندەی پەیوەندیی بە بابەتەكەی منەوە بێ، دەكرێ لەم دەستەواژانەدا چڕی بكەینەوە:
"بەدی هێنانی جۆرێك لە یەكبوون و یەكێتی كە داكۆكی لە هەموو هێزەكانی هاوبەش بكات و بیان پارێزێ، هەر بەشدارێك بە سەر و ماڵەوە، هەرچەندە هەر تاكێك لەگەڵ هەموواندا یەك دەگرێت، بەڵام ئەو هەر گوێڕایەڵی خۆی دەبێت، وەك جارانیش سەربەست و ئازاد دەبێت."
ئا ئەمەیە ئەو گرفتەی كە گرێبەستی كۆمەڵایەتی چارەسەرێكی بۆ پێشكەش دەكات.
مەرجەكانی ئەو گرێبەستەش وابەستە بە جۆری كردارە، تا رادەی ئەوەی كەمترین هەموار وا دەكات پووچەڵ بێتەوە یان هیچ كاریگەرییەكی نەمێنێ، بە چەشنێ، هەرچەندە هەرگیز ئەوەی بە ئاشكرا نەگوتووە، ئەو لە هەموو شوێنێكدا هەر خۆی دەبێت، ئەو لە هەموو شوێنێكدا خۆبەخۆ سەلماوە و ددانی پێدا نراوە، تا ئەو كاتەی هەر تاكێك، پاش ئەوەی شكۆی بەڵێننامەی كۆمەڵایەتی دەشكێندرێ، ئەوسا دەگەڕێتەوە سەر مافی بەراییانەی خۆی، ئازادیی سروشتیانەی خۆشی بەدەست دەهێنێتەوە، بەوەی كە ئازادیی گرێبەستانە لەدەست دەدات، كە لە پێناوی ئەودا دەستی لە ئازادیی بەراییانەی خۆی هەڵگرت.
هەڵبەت هەموو ئەو مەرجانە دەكرێ لە یەك مەرجدا چڕ بكرێنەوە، ئەویش بە تەواوی دەست هەڵگرتنی هەر بەشدارێكە لە هەموو مافەكانی خۆی لە پێناو تێكڕای گرووپەكە (جڤاكەكە). هەڵبەت لەبەر ئەوەی هەر كەسێك، سەرەتا، خۆی بە تەواوی پێشكەش كردووە، حاڵەتەكەش سەبارەت بە هەمووان یەكسانە، هەروەها بەوەی حاڵەتەكە سەبارەت بە هەمووان یەكسانە، ئیدی هیچ بەرژەوەندییەك لەوەدا نییە كە بۆ ئەوانی دی ببێتە بارگرانی.
خۆ ئەگەر دەست هەڵگرتنەكە (لە ئازادی و ماف) بێ پەروا بوو، ئیدی سەرباری ئەوە یەكبوونەكە بە تەواوی چوست و تۆكمە دەبێت، كەسیش هیچی بۆ نامێنێ داوای بكات. خۆ ئەگەر تاكەكان هەندێ مافیان بۆ بمێنێ، كە لەبەر نەبوونی مەرجەعێكی باڵا كە بتوانێ داوەری لە نێوانی ئەوان و جەماوەر (خەڵك)دا بكات، هەر زووش هەر یەكە و دەڵێ كە خۆی سەبارەت بە هەموو پرسەكان دادوەری تایبەت بە خۆیەتی، ئەوكات حاڵەتی سروشتی درێژەی دەكێشا و دەمایەوە، یەكبوونیش بە زەروورەت دەبووە دیكتاتۆریەت یان نەزۆك دەبوو.
پاشان ئەو كەسەی خۆی پێشكەش بە هەمووان دەكات، ئەوا خۆی پێشكەش بە كەس ناكات. جا مادام كەسێك نییە بۆمان ببێتە برابەش كە هەمان ئەو بڕە مافەی ئێمە بۆ ئەو دەستی لێ هەڵدەگرین، ئێمەش هێندەی ئەو بڕەمان لەو دەست بكەوێت، ئیدی ئێمە كۆشش دەكەین هێندەی لە دەستمان داوە و زیاتریش بەدەست بهێنین، تا ئەوەی لە نێو چنگماندایە بیپارێزین.
ئەگەر لە نێو گرێبەستی كۆمەڵایەتیدا ئەوەی كە جەوهەری نییە دووری بخەینەوە، ئەوا دەبینین ئەو گرێبەستە لەم رستانەدا چڕ دەبێتەوە: "هەر یەك لە ئێمە بۆ خۆی و بە توانای خۆی لە سایەی كارگێڕییەكی باڵای گشتیدا، بەشدار دەبێت، لە شێوەی دەستەیەكیش بەیەك دەگەین، هەر ئەندامێك وەك بەشێكی دانەبڕاو لە هەموو (گشت)."

بەشی حەوتەم: لەبارەی سەروەریی خاوەن شكۆوە
لە شێوازی ئەم گرێبەستە یەكگرتووەدا بۆمان روون دەبێتەوە، كە پەیوەست بوونی دووسەرە لە نێوانی گەل و تاكدا هەیە، وەك ئەوەی هەر تاكێك گرێبەستی لەگەڵ خۆیدا كرد بێت، خۆی هەمبەر بە پەیوەستییەكی دووسەرەدا دەبینێ: وەك ئەندامێك لە لای خاوەن شكۆ هەمبەر بە تاكەكان (كەسان)، هەروەها وەك ئەوەی ئەندامێك بێ لە نێو دەوڵەتدا بەر لە خاوەن شكۆ. هەڵبەت لێرەدا ناتوانین یاسای بنەڕەتی (دەستوور) لە رووی مافی مەدەنییەوە پیادە بكەین، كە بە پێی دەستوور هیچ پەیوەست بوون و پێگیری بەو گرێبەستە بۆ هیچ كەسێك سەبارەت بە خۆی بەدی نایەت و دروست نابێت، هەڵبەت جیاوازییەكی روون هەیە لە نێوانی ئەوەی مرۆڤ هەمبەر بە خۆی پەیوەست بێت یان هەمبەر بە جڤاكێك كە بۆ خۆی بەشێكە لەو.
هەر دەبێ ئاماژە بە راوێژ و گفتوگۆی گشتی بكەین، كە دەتوانێ تێكڕای جەماوەر وابەستە بە خاوەن شكۆ بكەن، بە هۆی جووتە پەیوەندیی جیاواز، كە هەر یەكەیان لە گۆشەی خۆیەوە لە تاك دەڕوانێت، كە بە دژە پاساو ناتوانن خاوەن شكۆ هەمبەر بە خۆی پەیوەست بكەن.
بە رەچاو كردنی ئەوەی خاوەن شكۆ بە كۆمەڵە تاكێك نەبێ كە ئەو پێك دەهێنن، دروست نابێت، ئیدی ناكرێ و نەبووە بەرژەوەندییەكی پێچەوانەی بەرژەوەندیی ئەوان هەبێت، سەرەنجام هێزی خاوەن سەروەری هەرگیز پێویستی بە گەرەنتی نییە هەمبەر بە جەماوەرەكەی، هەڵبەت مەحاڵە كە دەستە هەوڵ بدات زیان بە بە تێكڕای ئەندامانی بگەیەنێ. هەر لەم (زنجیرە وتارە)دا بۆمان دەردەكەوێت، كە ئەو ناتوانێ زیان بە تەنیا كەسێكیش بگەیەنێت. خاوەن شكۆ بەوەی كە تاك و تەنیا هەیە، هەمیشە هەموو ئەوەیە كە دەبێ ببێ.
هێندەی پەیوەندیی بە پەیوەست بوونی جەماوەرەوە بێت هەمبەر بە خاوەن شكۆ، هیچ شتێك زامنی ئەمەك و وەفایان هەمبەر بە خاوەن شكۆ ناكات، وێڕای بەرژەوەندی هاوبەشی نێوانیان، ئەگەر ئامرازی دابین كردنی دڵسۆزییان دەستەبەر نەكات.
خۆ بە كردەنیش دەكرێ هەر تاكێك، وەك مرۆڤ، ویستێكی تایبەتی هەبێت و لەگەڵ ویستی گشتی ناتەبا بێت. رەنگە بەرژەوەندیی تایبەتی ئەو ناچاری بكات دروست بە پێچەوانەی بەرژەوەندی گشتی هەڵسوكەوت بكات. بەوەی كە بە شێوەیەكی سروشتی بوونێكی رەها و سەربەخۆی هەیە، رەنگە وای لێ بكات، كە ئەوەی هەمبەر بە پرسی هاوبەش دەیكات وەك بەشدارییەكی بێ بەرانبەرە، كە نەدانی بۆ ئەوانی دی كەم زیانترە، بە بەراورد لەگەڵ تێچووی دانەكەی سەبارەت بە خۆی. لەو كاتەی لە (كەسێكی واتایی) دەڕوانین كە دەوڵەتە، بەوەی كە وەك پێكهاتەیەك (بوونێك)ی عاقڵمەند وایە، چونكە ئەو مرۆڤ نییە، ئیدی ئەو رەنگە لە مافەكانی هاووڵاتی بوون بەهرەمەند بێت بە بێ ئەوەی ئارەزووی بەجێ گەیاندنی ئەركی هاووڵاتی (رەعیە)شی هەبێت، ئەمەش زوڵمە، رەنگە ببێتە هۆی زیاتر تێك چوونی دەستەی سیاسی.
جا بۆ ئەوەی گرێبەستی كۆمەڵایەتی نەبێتە گەڵاڵەنامەیەكی پووچ، ئەوا خۆبەخۆ، ئەم پەیوەستییە دەگرێتە خۆ، كە بە تەنیا ناتوانێ هێز بە ئەوانی دی ببەخشێت: هەر كەسێك رازی نابێ گوێڕایەڵی ویستی گشتی بێت، ئەوا لە لایەن تێكڕای دەستەكەوە ناچار دەكرێت. ئەمەش شتێكی دی ناگەیەنێت، ئەوە نەبێ كە ناچار دەكرێ ئازاد بێت، هەر ئەمەشە ئەو مەرجە كە هەر هاووڵاتییەك بۆ نیشتیمان لە تەرازوو دەدرێت، لە هەر ملكەچییەكی كەسی دەیپارێزێ. ئەو مەرجەیە كە كارامەیی و گەمەی ئامێری سیاسی دروست دەكات، هەر ئەویش بە تەنیا وا دەكات پەیوەستیی مەدەنی رەوا بێت، هەڵبەت ئەگەر ئەوە نەبایە، ئەوا ئەو پەیوەستییە مەحاڵ و دیكتاتۆری دەبوو، رووبەڕووی خراپترین بەكار هێنانیش دەبێتەوە.
Top