نووسه‌ر :زوهێر ئەلخوەیلدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

لە بنەڕەتدا، گەشە بریتییە لە رێڕەوێكی لێك گەیشتن، بۆ بەهێز كردنی ئاڵوگۆڕی بە سوود، هەروەها بۆ باش كردنی كاری بیمەی كۆمەڵایەتی یان گەڵاڵە كردنی ئازادیی سیاسی.
چەمكی گەشە (développement) لە پاش دووەمین جەنگی جیهان، بە تایبەتی لە سەروبەندی ئازادیی نیشتیمانی و رزگار بوون لە كۆلۆنیالی، كەوتە نێو باس و خواسی سیاسی و رۆژنامەوانییەوە. چەمكی گەشە لە پاش ئەوەی وڵاتانی زیان لێ كەوتەی جەنگ، شەكەت و سامبردە و ماندوو دەرچوون، دوای ئەو وێرانی و كاولییەی بە سەریاندا هات، هەروەها زێدەڕۆیی كردن لە قۆرخكاری و بە تاڵان بردنی سامان و دەرامەتی وڵاتانی هەژار لە لایەن دەوڵەتانی كۆلۆنیالیزمەوە، كە ئەوانیان بە هەژاری و نەداری و پاشكۆیی هێشتەوە.
چەمكی گەشەی مرۆیی، سەرەتا كارگێڕی و سیاسەت و كولتووری گرتەوە، بەڵام هێندەی نەبرد فراوان بوو، ئنجا ئابووری و كۆمەڵایەتیشی گرتەوە، هەروەها پەرە بە بنیاتەكان و خاڵی هاوبەشیش دەدات، هەلومەرجی گونجاویش دەهێنێتە پێش، هەروەها پەرە بە هەمەجۆر تەرزی شارەزایی و بەهاكانی لای تاك و جڤاكیش دەدات، بە ئامانجی باش كردنی داهات. خۆ رەنگە زاراوەی گەشە كردن هەندێ واتای دیكەش بدات، وەك پەرەسەندن، نەشونما، خۆشگوزەرانی و كەڵەكە بوونی چەند (بڕ) لە لایەكەوە، بەڵام لە لایەكی دیكەوە واتای پێشكەوتن و قەڵەمباز و گۆڕان و هەنگاوی جۆرەكی دەدات. جا بەم جۆرە بێت "گەشە بریتییە لە رێڕەوی دروست بوونێكی رێك، بە دەسپێك لە تۆویەكی دیاری كراو".
جێی سەرنجە كە چەمكی گەشەی مرۆیی بە پرۆسەی فراوان كردنی بژاردەی گەلان بەسترایەوە، هەروەها بەوەی مرۆڤ خاوەن داهاتێكی بەرز و ژیانێكی درێژ و تەندروست بێت، لە پاڵ گەشەدان بە كارامەیی و توانای مرۆییانەی، لە رێی دەستەبەر كردنی دەرفەتی گونجاو بۆ فێربوون.
بۆ پێوانە كردنی رێژەی گەشە، دەكرێ پشت بە چەند نیشانەیەك ببەستین، وەك رێژەی سوود وەرگرتن لە دەرامەتی مرۆیی و رەوشی دانیشتووان و ئاستی باری تەندروستی و هەلومەرجی كار و پەیوەندی بە تەكنیك و پیشەسازی و شۆڕشی نێتەوە و رەوشی كارگێڕی و رەوشی كۆمەڵایەتی و رەوشی سیاسی و رەوشی دەروونی.
ئەو میتۆدەی دەكرێ لەم نووسینەدا پەیڕەوی بكەین، لە بنەڕەتدا لە عەقڵانیەتی جەوهەرانی و بەراوردی كەتوارانە دوور دەكەوێتەوە، كە بە پێی یاسای چەسپاو دیاردەی مرۆیی كۆنترۆڵ دەكەن، ئەوەش رەت دەكاتەوە كە هەر فاكتەری ئابووری پەیڕەو بكرێت، كە پەرەپێدانی سامان و دارایی و بەهێز كردنی رێڕەوی وەبەرهێنان دەكاتە تەنیا دەروازەیەك، كە ناوچەكە بەرەو رووی هیوای پێشكەوتن دەبات. لە بەرانبەردا لەوە نزیك دەبێتەوە كە پشت بە عەقڵانیەتی رێكارانە ببەستێت، ئەویش وێڵی دوای درێژەدان بە گەشەیە، هەوڵیش دەدات زەمینەسازییەكی سادەی ئابووریانە بهێنێتە ئاراوە، كە بەرەو رووی لاپەڕ و ناوچەی بێبەشدا كراوەیە، رەخنەش لە ناوەند دەگرێت، لایەنگری ئەو دەستانەشە كە دەرفەتی كەمیان لە پێشە، هەروەها بژاردەی دەستەجەمعی و ئازادیی سیاسی و ئاوێتە بوون و بینای باشترین هەبوونی ئابووری و دیموكراسیی ئاسۆیی، ئەمانە هەموو ئامراز و مەرجی گەشەن، هەروەها رەفتاری عەقڵانی و بەرژەوەندیی كەسۆكی بخرێتە ئەستۆی بەرژەوەندیی گشتییەوە.
ئەو پەڕی مەبەست ئەوە نییە، كە گەشە واتە گەشە كردنی بەرهەمی خاوی نیشتیمانی، هەروەها واتای ئەوەش نییە كە هاتوو زیاد بكرێت لە رێی بەرز كردنەوەی ئەزموونی پیشەسازی و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و نوێ كردنەوەی كۆمەڵ، بەڵكوو ئەو بریتییە لە رۆشنبیر كردن و بڵاو كردنەوەی هۆشیاری و زانست، هاووڵاتیانیش پەراوێزێكی گەورەی ئازادیی سیاسی و مەدەنییان پێ بدرێت، كە وایان لێ دەكات لە ژیانی خۆیاندا تا رادەیەكی زۆر بەرپرسانە و عەقڵانیانە هەڵسوكەوت بكەن، هەرچی لە تواناشیاندا بێت بۆ گەیشتن بە باشترین پلەی بوون، دەیكەن.
ئەمەش ئەوەی لێ دەكەوێتەوە كە "دەكرێ وا تەماشای گەشە بكرێ كە بریتییە لە پرۆسەی فراوان كردنی ئەو ئازادییە واقیعییەی خەڵك لێی بەهرەمەندە". ئیدی لەم گۆشەنیگایەوە لە دنیای زانستی مرۆییدا دوو رێڕەوی گەشە هەیە:
یەكەمیان جەخت دەكاتە سەر ئابووری، پێی وایە كە باش كردنی هەلومەرجی گوزەران و پەرەپێدانی ئامرازەكانی بەرهەم هێنان، بە زەروورەت دەبێتە مایەی وەرچەرخانی جڤاكی و قەڵەمبازی كولتووری و تێكەڵ بوونی دانیشتووان بە حاڵەتێكی مەدنیانەی شارستانی. سەمیر ئەمین و ئالان تورین نوێنەرایەتیی ئەم رێڕەوە ئابوورییە دەكەن.
دووەمین جۆریش ئەوا بە دەوری چاك بەكار هێنانی وەبەرهێنانی سەرمایەی مرۆییدا دەخولێتەوە، هەروەها شۆڕش لە مرۆڤدا بەرپا بكرێت و هاووڵاتی لە رووی پەروەردە و كولتوور و سیاسەتەوە ئامادە بكرێت، لە رووی یاساشەوە دادپەروەرانە هەڵسوكەوتی لەگەڵدا بكرێت، ئاشتەواییەك لەگەڵ یادگەیدا بەدی بهێندرێت و رێز لە تایبەتمەندییەكەی بگیرێت و بە ژینگەی خۆیەوە گرێ بدرێت، بۆ ئەوەی لە پرۆسەی گەشە كردندا پشتی پێ ببەسترێت. لە تەرزی مرۆڤی تێك شكاوەوە بەرەو تەرزە مرۆڤی بەرهەمهێن ببردرێت. ئابوورزانی هیندستان (ئامارتی سین) كە پەرەی بە چەمكی دادپەروەری لە لای (جۆن راولز) دا، نوێنەرایەتیی ئەم بەراوردە مێژوویی مرۆییانەی گەشە دەكات.
ئیدی ئەوسا "ئێمە خەسڵەتەكانی ئەگەرە بەراوردێكی گەشەی بەردەوام تاقی دەكەینەوە بۆ مسۆگەر كردنی هەماهەنگیی نێوان رەهەندی جیاجیای گەشەی بەردەوام، بە پشت بەستن بە عەقڵانییەكی رێكارانە."
ئەمەش ئەوەی لێ دەكەوێتەوە، كە كارەكە سەبارەت بە ئێمە هەر لە ئاست ورد بوونەوە و بەدواداچوون لە پێوانە كردنی پلەی گەشە كردن ناوەستێت، بەڵكوو ئەوە تێدەپەڕێنێ بەرەو دەركردنی بڕیاری پێویستی سیاسی و رێوشوێنی شۆڕشگێڕی كۆمەڵایەتیانە، لە چوارچێوەی ئەوەی پێی دەگوترێت جیاوازیی ئەرێنی بە ئامانجی ئەوەی رێوشوێنی بە پەلە بگیرێتە بەر لە پێناو راپەڕاندنی كار و تەرخان كردنی بڕە پارەی تایبەت و نائاسایی، بە ئامانجی كارا كردنی پرۆسەی گەشە كردن و قەرەبوو كردنەوەی دەیان ساڵ فەرامۆشی و پڕ كردنەوەی ئەو زیانەی لە ئاكامی دوورخستنەوەی جڤاكی دروست بووە، هەروەها پاراستنی سەرمایەی هەڕەشە لێ كراوی مرۆیی لە رووی كۆچ كردن بەرەو شاران و بە گوند كردنی شارنشینی و كۆچی نایاسایی.
"قووڵیی ئەو وەرچەرخانەی ئێستا بەرەو ئەوەمان دەبات، كە ددانی پێدا بنێین كە پارادیگمی نوێ لە ئان و ساتی گۆڕینی پارادیگمی جڤاكیدایە، وەك ئەوەی پارادیگمی جڤاكی جێی پارادیگمی سیاسیی گرت بێتەوە". ئیدی ئەوسا ریتمی پێویست بۆ پەرەپێدانی ئەوە، ئەمەیە كە پشت بە دادپەروەری لە رووی دابەش كردنەوە دەبەستێت، هەروەها سوورە لە سەر دابەش كردنی زانین و دەسەڵات و سوود بە شێوەیەكی هاوسەنگ، بە پێی پێوەری پێویستی و بەشداری و شیان، بە سەر ئەو توێژانەی كەمترین چانسیان هەیە.
پێویستی، واتە هەر كەسە و بە پێی پێویستیی خۆی.
بەشداری واتە پێشینەی سوود وەرگرتن بدرێتە رۆڵەی ئەو لایەنانەی كە لە بەرهەم هێنانی ئەو دەرامەت و خێر و بێرەدا بەشدارن.
شیانیش واتە هەر كەسە بە پێی ئەرك و ماندوو بوونی، هەر كەسە بارتەقای ئەو هێزەی كە هەیەتی یان ئەو شیان و توانایەی كە هەیەتی، پێی بدرێت.
جا بەم جۆرە بێ، وا چاكە ئێمە چەمكی گەشەی خۆیی یان خۆجێیی، سەراپاگیر یان بەردەوام، هی گوند یان هی شار، بە چەپكێ لە رێكار بگۆڕینەوە، كە ئامانجی دەزگای پێشكەوتنی جڤاك بەدی بهێنێت.
خۆ بە راست، چەمكی گەشە چەمكێكی سەرمایەدارییە، بۆیەش گەڵاڵە كرا تا ئابووریی خۆجێیی بخاتە پاڵ ئابووریی ناوەند، هەروەها ئابووریی نیشتیمانی بخاتە پاڵ ئابووریی جیهانەوە، هەروەها كەناڵەكانی بەرهەم لە شوێنانی لاپەڕەوە ببەستێتەوە بە تۆڕێكی بەرهەم هێنان و دابەش كردن و بەكار بردنەوە لە دەوڵەتانی ناوەند، كە لە بنەڕەتدا وابەستەی پیشەسازی و چالاكیی ماددین، كرێكاریش وەك خودێكی بەرهەمهێنەر دوور دەخاتەوە.
ئیدی بۆیە وا پێویست دەكات بە پێشكەوتنی جڤاكییەوە گرێی بدەین، كە ماددە و رۆح و مرۆڤ و سروشت پێكەوە كۆ دەكاتەوە، هەروەها كولتوور و ئابووریش پێكەوە كۆ دەكاتەوە، دیسان خۆشگوزەرانیی ئابووری و فراوان بوونی ئاوەدانی و پێشكەوتنی رۆحی و گەشەی ئاكار و رەوشتیش پێكەوە دەبەستێتەوە. سەرەنجام "كەواتە كارەكە پەیوەستە بە گەشە كردنی كۆمەڵگاكان، نەك تەنیا ئابووری و ئامێرەكانی بەرهەم."
خۆ رەنگە گرنگترین ئەو خاڵانە ئەوەی بێت، كە دەبێ زووبەزوو كاریان لە سەر بكرێ، ئەوەیش ئەوەیە هەستی ئەوە بە مرۆڤ بدەیت، كە گۆڕینی ریتمی پێشكەوتنی جڤاكی گرنگە، بە هەمان شێوە بەشداری پێ كردنی لە پێشنیار و بریت و بۆچوونیش، هەروەها گرەو لە سەر هۆشیاریی ئەو و پەرۆشیی بۆ پەرە پێدانی ئاستی گوزەرانی و باش هەڵسوكەوت كردنی بە دەرامەت و تواناكانی لە رووی سازان و گونجان لەگەڵ فاكتەرەكان و بەرەنگار بوونەوەی شێوەكانی گەندەڵی و قۆرخكاری و تەخشان و پەخشان كردنی سامانی ناوخۆ، ئنجا بخرێتە نێو كاری هەرەوەز و كاری دەستەجەمعییەوە.
پوختەی قسە "خەڵك مێژووی خۆی دروست دەكات، بەڵام داهێنانی كولتووری و ململانێی جڤاكی، ژیانی كۆمەڵایەتی دەهێننە بەرهەم و ئاگری بزاڤی كۆمەڵایەتی لە نێو دڵی كۆمەڵدا دادەگیرسێنن."
ئیدی بەم جۆرە ناكرێ پاشكەوتن لەناو ببیەت، خەڵكیش ناتوانێ ساتمە بردنی ریتمی گەشە چاك بكەنەوە، تەنیا بە ئازادییەكی ئەرێنی و بە سیاسەتی هاوبەشایەتی و فراوان كردنی بازنەی بەهرەمەند بوون لە ماف و بەشداری كردن لە گفتوگۆی گشتی و چاكسازی بە سازان نەبێ، هەروەها پێكڤە گرێدانی ئابووری و ئیتیك، ئابووریش بخرێتە خزمەتی بوون و رەوشێكی باشتر بۆ هەمووان و دابەش كردنی سامان بە سەر هەموواندا. جا دەبێ بیر بكەینەوە چۆن لەناو بردنی جیاوازیی كۆمەڵایەتی و پەتای بێكاری و تایبەتمەندی و جەفەنگ و تێز، بكەینە بەرپرسایەتییەكی هاوبەشی هەموومان؟