لە جەزایردا، پرسیاری فەلسەفە..؟

لە جەزایردا، پرسیاری فەلسەفە..؟

نووسه‌ر :مونیس بخەزرە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(بەر لەوەی بچمە كە سەر دەقی وتارەكە، پێویستە بڵێم كە ناونیشانەكەی بەم جۆرە بوو: "پرسیاری فەلسەفە لە جەزایر و گرفتی چەمك (1): 1962- 1989"، بۆ ئەوەی رەوانتر خوێنەری كورد پێی بگات، بەو جۆرەی لای سەرێ سەر و گوێی ناونیشانەكەم شكان).
دەقی وتارەكە:
ئەوەی لاپەڕەكانی فەلسەفەی جیهان هەڵبداتەوە، بە دڵنیاییەوە درك بە بیرۆكەیەك دەكات كە لە نێویدا بە سەنتەراڵ ماوەتەوە، ئەویش بایەخی خۆبەخۆی فەلسەفە، وەك چالاكییەكی تایبەتمەندی هزری، لە بزووتنەوەی زیندوو بوونەوە و ژیانەوە و نوێ بوونەوەدا. ئەمەش بایەخێكە هەرگیز لە ستراتیژی فەلسەفە جیا ناكرێتەوە لە رووی پرۆسەی سەراوبن كردن و ژیاندنەوە و رۆشنگەرییەوە، وەك نیشانەیەكی دیار و جودا لە بوارەكانی دیكەی مەعریفە، ئەو توانایەیە كە رێ خۆش دەكات بۆ ئەوەی بیری لێ بكەیتەوە و بە گوێرەی ئەم پرسیارەی دادێ لێی بپرسیت: فەلسەفە لە كوێوە توانای رماندن و بینا كردنەوە، هەروەها بەدی هێنانی دابڕانی ئەپستیمی لە نێوان قۆناغەكانی هۆشیاریی گشتیی مرۆیی، بەدەست هێناوە؟
ئەمە پرسیارێكە فەیەلەسووف و رەوتەكانی فەلسەفە لەبارەیەوە كۆك نەبوون، بە بێ ئەوەی كە تا بە ئەمڕۆ دەگات، ئەوان لەبارەیەوە بگەنە چوارچێوەیەكی تایبەتی هزری. ئێمەش لە گەرمەی ئەم دیالیكتیكەوە لەبارەی بایەخی ئەو فەلسەفەیەی ئەمڕۆ لە كۆمەڵگای جەزایرماندا جێی كێشمەكێشە، لە خۆمان دەپرسین، هەروەها پەیوەندیی ئەو بەو جوولەیەی كۆمەڵ لە بزاوتی رۆژانەی خۆیدا بە سەرقاڵ بوونی بە سەروبەری ژیانەوە. هەمان ئەو پرسیارەشە كە بازنەكانی دیكەی فەلسەفاندن لە جیهانی عەرەبیش دەگرێتەوە، بە هۆی ئەوەی بزووتنەوەكانی فەلسەفاندن لە رووی تەرز و ئەنجامەوە لە نێو ئەو وڵاتانەدا لە یەكەوە نزیكە، ئەم جۆرە بیركردنەوەیە نەیتوانی واقیعی عەرەب، وەك ئێمە بە هیوا بووین، هەروەها ئەوەی كە لە فەلسەفەی رۆژاواد رووی دا، بهەژێنێت.
وەك ئاشكرایە، لە كولتووری ئێمەی جەزایری و لە نێویشیدا كولتوری عەرەب لە سەرەتای ساڵانی سەدەی (21)دا، ئیدی پرسیاری پێشكەوتن و رێنیسانس چووەتە ئەستۆی كۆمەڵ بە هەموو چین و توێژەكانییەوە، كە ئیدی تەنیا بە بژاردەوە پەیوەست نەما، تەنیا ئەو زمانەی كە لە نێو خۆیاندا لەبارەی ئەم بابەتەوە گفتوگۆی پێ دەكەن، تا رادەیەك بووە خەمێك بە سەر شانی هۆشیاریی كۆمەڵایەتییەوە لە جەزایردا.ئەو بزووتنەوە كۆمەڵایەتیانەی ئەمڕۆ لە جیهانی عەرەبدا بە رەنگی جیاجیاوە هاتوونەتە كایەوە، دەكرێ لە پێناو شكاندنی نەریت و گەیشتن بە چاكتر بە شێوەیەكی رێنیسانسانە بخوێندرێنەوە، ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئەم هۆشیارییە ئیدی ئاوڕ لە خۆی دەداتەوە و پتر لە هەر كاتێكی دی درك بە هەلومەرجی خۆی دەكات، ئەمەش نیشانەیەكە، كە راستەوخۆ ئاراستە بەوەمان دەكات، كە پرسیار لەبارەی پێگەی بزاڤی فەلسەفیمان لە ئاست ئەو گرفتە گشتییەدا بكات. ئەمەش ئێمە لە شێوەكانی رێنیسانسی شارستانییەوە دەباتە سەر رێچكەی رێنیسانسی فەلسەفی بۆ خۆی، وەك مەرجێك بۆ بەدی هاتنی رێنیسانسی چاوەڕوان كراو، ئەویش لە رێی خوێندنەوەی هەندێك لە رواڵەتەكانی هزری فەلسەفیی باو لە نێو ئێمەدا، هەروەها گرەو و ئاستەنگ و تواناكانی لە بەرهەم هێنانی ئەو چەمكەی كە بۆ رێنیسانس و ژیانەوە پێوستە.
لە جەزایردا، هزری فەلسەفی لە سەربەخۆییەوە تا دەگاتە ئەمڕۆ بە سێ قۆناغدا تێپەڕ بووە، قۆناغی شەست و حەفتاكان، قۆناغی هەشتا و نەوەدەكان، قۆناغی یەكەمین دە ساڵی سەدەی ئێستا. هەر قۆناغە سیما و پرس و چەمكی تایبەت بە خۆی هەبووە، ئەمانەش پێكهاتەگەلێكن كە لە ئاكامی كارلێكی هۆشیاریی دەستەجەمعی و هەلومەرجی قۆناغی باوەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەمەش وای لە بیرمەند كرد كە لە سایەی گوشاری گوزەرندا بیر بكاتەوە، هەر ئەمەشە كە ئێستا بیرمەند پێیدا تێپەڕ دەبێت، لە نێو رێڕەوی دیاری كۆمەڵایەتی و كولتووریدا، هەر ئەو رێڕەوانەش بوون كە لە شەست و حەفتاكاندا وێژە و هزریان هێنایە بەرهەم. هزرێكی قارەمانانە كە شانازی بە درەوشانەوەی سەربەخۆیی دەكات، لە مەزنایەتیی كردەی دروست كردنی مێژوویەكی نوێ بۆ جەزایری ئازاد رادەمێنێت. رۆشنبیرانی ئەو سەردەمە توانایەكی گەورەیان لە پەسن دانی مەزنایەتیی رووداوە گەورەكە (سەربەخۆیی) پشان دا، ئەم پەسنەش لە نێو رۆمان و دەقی دیرۆكی و هەندێك دەقی كۆمەڵایەتیشدا بەدی دەكرا، كە زۆر بە درێژی كەوتنە شرۆڤە كردنی تایبەتمەنیی كۆمەڵگای جەزایر و جیاوازیی نێوان كولتووری شار و گوند، كە زۆر بە گوڕ و تینەوە لە بەرهەمەكانی (تاهیر وەتتار)ی رۆماننووس و (یاسین) و (مەولوود فیرعەون)ی نووسەردا دەركەوتن، هەروەها لە (محەمەد دیب) و بەرهەمەكانی (رەشید بوجدرە) و لە هزری (عەبدوڵڵا شریت) و (مستەفا ئەلئەشرەف) و (قاسم نایب بلقاسم) و گەلێك بیرمەندی دیكەی سەردەمەكە.
هزری جەزایر و سۆزە چەمك:
ئەو جۆش و خرۆشەی باڵی بە سەر هزری شەست و حەفتاكاندا كێشا، بە شێوەیەكی فراوان بەشدار بوو لە بەرهەم هێنانی ئایدیۆلۆژیای بیركردنەوەی گشتیی كۆمەڵگای جەزایر، ئەویش ئایدیۆلۆژیایەكە لە ئاكامی گرد بوونەوەی هەر شتێكی كە دژ بە بیری كۆلۆنیالیستی فەرەنسی بێت، لە هەر كەسێكیشەوە كە هیچ پەیوەندییەكی بەوەوە نەبێت، گەڵاڵە بوو. ئایدیۆلۆژیای هزرێك كە لایەنگری رزگاری و دادی كۆمەڵایەتی و یەكسانیی جەماوەر و ئیتیكی كاری هاوبەش (هەرەوەز)ـە، كە لە ژێدەرانێكەوە بەدەستی هێناون،كە كۆمەڵگای ئێمە بە ئەندازەی پێویست لەگەڵیدا تەبا نەبوو. ئەم ژێدەرانەش بە سەر چاوگەكانی سۆشیالیزم و ئیسلامدا دابەش بووبوون، سیما و رەنگی ناسنامەی تاكە كەسی تایبەتمەندی جەزایر، كە بۆ پێش ئیسلام دەگەڕێتەوە، فەرامۆش كرا.
ئەوەی لەبارەی ئەم دوو ژێدەرەوە جێی سەرنجە، ئەوەیە كە لەگەڵ قۆناغی (مەوالیە)دا دەكەونە دیالیكتیكەوە، ئەم دووانەش بوون كە كۆمەڵگای جەزایریان لە ساڵانی كۆتایی سەدەی رابردوودا بەرەو لە دەست دانی متمانە بە خۆ بوون برد، كەوتیشە نێو توند و تیژییەكی كوشندەوە بە ئامانجی راست كردنەوەی مێژووی نەتەوە، كە ململانێیەكی ئایدیۆلۆژی بوو لە نێوان ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتی رۆحی و ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتی ماددیدا. ململانێی جەماوەری ئیماندار بوو لەگەڵ رژێمی حوكمڕاندا، بە ئامانجی دەرباز كردنی نەتەوە لەو بۆشایی و نامۆییەی كە لە پاش رزگاری، كۆمەڵگای جەزایر تێی كەوت. سەربەخۆییەك لەدایك بوو بە بێ هەبوونی پرۆژەیەكی سیما روون و رەوان بۆ كۆمەڵگایەكی لاو.
خێرا گەڵاڵە بوونی رێڕەوەیلی ئایدیۆلۆژی لە سەروبەندی سەربەخۆییدا، هۆیەكەشی ئەو ململانێ توندەیە كە بۆ پڕ كردنەوەی هۆشیارییەكە، كە بە درێژایی ماوەی داگیركەر لە چوارچێوەی دژبەیەكدا بە بۆش ما بووەوە، لە پێناو دامەزراندنی جوگرافیایەكی هزر كە بە سەر ئایدیۆلۆژیای سۆشیالیزم و ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیدا دابەش بووبوو، هەر یەكەشیان پرۆگرام و پاساوی خۆی هەبوو كە تاك بە تاكی گەردیلەیان پێ هەڵدەلووشی. ئەو چەمكە بنەڕەتیانەی كە لەم رووەوە خرانە گەڕ، هەموویان چەمكانێك بوون كە بەر لە سەربەخۆییش لە بنەڕەتدا ئامادە بوون، دەبا بڵێین چەمكی مێژوویی بوون كە گەل و نەتەوەی دیكە تێیدا بەشدار بوون، ئەمەش وای كرد هەموو ئەو گوتارە كولتووری و هزریانەی لەم ماوەیەدا هاتنە بەرهەم، هەموو وتاری تەژی لە هەست و سۆز بوون، سۆزی پاڵەوانانەی كە گوزارشت لە سەركەوتن دەكەن، جا چۆن بێبەشی و كۆیلایەتی بەرەو شكۆت دەبەن؟
شەتی سەیر لەو كارەدا، ئەوەیە كە عەقڵی رۆشنبیریش بووە قوربانیی ئەم دیالكتیكە، هەروەها جێگرەوەی ئەویش لەوەی بەشداری لە راست كردنەوەی ئەو رێڕەوە بكات و بەشدار بێت لە بنیاتنانی چاخەكە بە شێوەیەكی بابەتیانە و لە رێی رەخنەوە، گۆڕا و بوو بە یەكێك لە ئامرازەكانی ململانێی ئایدیۆلۆژی، ئەوەی كە بە عەقڵی ئیسلامی ناسراوە، كە كۆنگرەی هزریی ئیسلامیی گرێ دا، تێشكۆشا بۆ زیندوو كردنەوەی كولتووری ئیسلام لە هەردوو شاری (جەزایر) و (كوسنتینە)دا، بە سایەی بژاردەیەكی بەهێز و تۆكمەوە، هەندێكیان لە فەلسەفەوە سەرچاوەیان گرتووە، بە سایەی ئەوانیشەوە فەلسەفەی ئیسلامی بە شێوەیەكی بەرچاو و بە هەمان شێوەی پاكستان و میسر لە هەمان سەردەمدا گەشەی كرد، هەموو ئەو دەقە ئیسلامیانەی بە درێژایی مێژوو كەڵەكە بووبوون، زیندوو كرانەوە، لە رووبەڕووی عەقڵی سۆشیالیزم و كۆمۆنیزم كە ئاسۆیەكی جودا لە عەقڵی ئیسلامیی كردەوە، زیاد لە پێویستیش لە رژێمەوە نزیك بوون، ئەوەیان لە بیر چوو كە بیرۆكەگەلی سەرەكی كە مەزنانی ئەو رەوتە بانگەشەیان بۆ كردن، ئەوا رەخنە لە رژێم دەگرن و ئابڕووی دەبەن، باوەكوو خەسڵەت و دەسكەوتەكەی هەر چییەك بێت، هەر لەبەر ئەوەی رژێمە، ئەوان رەخنە لە رژێم دەگرن. رژێم وەك بیرۆكە بە بێ رەچاو كردنی دەسكەوت و بەهاكەی. ئەمەش بوو وای كرد كە ئەم جۆرە عەقڵە ببێتە ئامرازێكی پاساودەر بۆ رێڕەوی كۆمەڵایەتی و سیاسی، هەروەها بۆ مشتوماڵ كردنی هۆشیاریی كۆمەلایەتیی تایبەت بەو ماوەیە، هەردوو لاشیان چەمكی بۆش و بێ ناوەرۆكیان خستە گەڕ، تەنیا بە شێوەكەی رازی بوون، مادام كە گوڕ و تینی جۆش دان و گەلەكۆمی كردنیان هەیە.
ئەگەر بەو چەمكە مەزنانەدا بچینەوە كە بوونە هەوێنی دروست بوونی گوتارەكانی ئەم سەردەمە بە هەمەجۆر بوارەكانییەوە، ئەوا دەبینین كە ئەوانە چەمكێكن كە لە رووی مێژووییەوە بێ كەڵك بوون، بە كاریگەریی مێژوو لەگەڵ پێكهاتەكانی جەزایردا خۆی گونجاند، ئەمەش واتای ئەوەیە كە عەقڵی بژاردەی جەزایر لە گەڵاڵە كردنی چەمكی تایبەت بە خۆیدا بەشدار نەبوو، كە خاوەن مۆركی تایبەتمەندی كولتووری و مێژووییە، ئەمەش پرۆسەیەكی گرنگ و ستراتیژییە بۆ بنیاتنانی دیدگای شارستانی بۆ كۆمەڵگایەك.
مالیك بن نەبی و پرسیاری چەمك:
مالیك بن نەبی لە زیاتر لە بەرهەمێكی خۆیدا باسی كێشەی چەمك و بایەخی كولتووریانە و رێنیسانسانەی ئەوی كردووە، گرنگترینیان ئەوەیە كە لە موحازەرەیەكدا كە لە 1991دا لە جەزایری پایتەختدا پێشكەشی كرد، پاشان لە رۆژنامەی (ئەلشەعەب)دا بڵاوی كردەوە. مالیك بن نەبی بیرۆكەی چەمكایەتیی شەن و كەو كردووە، وەك بارێك كە سێ تەوەری لە خۆ گرتووە: دیموكراسی و سۆشیالیزم و ئاشتی، ئەمانەش ئەو تەوەرانە بوون كە لەو ماوەیەدا هۆشیاریی گشتیی مرۆڤایەتیان پێك دەهێنا.
دیموكراسی، كە نوێنەرایەتیی هزری لیبراڵی رۆژاوا دەكات، سۆشیالیزمیش نوێنەرایەتیی بلۆكی رۆژهەڵات دەكات، چەمكی ئاشتی كە وڵاتانی بێلایەن نوێنەرایەتیی دەكەن. بایەخی شرۆڤەی هزرییانەی مالیك بن نەبی لەوەدا دەردەكەوێت كە واقیعیانە گفتوگۆ لەبارەی پرسیارەكانی سەردەمەوە دەكات، هەروەها ئەو گرفتانەی كۆمەڵ دەیانخاتە روو. ئیدی بۆیە ئەو بە راستیو بێ هاوتا بیرمەندی سەردەمەكەیە، لە رێی پرۆسەی خوێندنەوەی بیرۆكەی گشتییەوە، كە نوێنەرانی كۆمەڵگا دەیان دركێنن، ئەو دەڵێ: "سەرۆك بن بیللە بە لاوانی رۆشنبیری وڵاتی گوت، كە لە كۆنگرەی قوتابیانی جەزایردا لە ساڵی 1962دا كۆ بووبوونەوە: ئێمە خاوەنی پرۆگرامێكین، بەڵام چەمكایەتیمان نییە. لەگەڵ لێدوانەكەی سەرۆك (بن بیللە)دا زۆر بە وردی هەنگاوێكی یەكلاییكەرانە تێدەپەڕێنین. ئێمە پاش ئەوەی بە شێوەیەكی نە باش و نە خراپ، ئەو دۆخەمان تێپەڕاند، كە تێیدا شتان لە لای ئێمە بریتی دەبن لە پێوەر بۆ هەموو دەرهاویشتەكان، ئەمڕۆ بەرەو ئەو دۆخە دەچین كە تێیدا چەقی بایەخ پێدانی ئێمە لە جیهانی كەسانەوە بەرەو جیهانی بیرۆكەكان دەچێت. كەواتە ئێمە لە پۆلەتیك (تەڵەكبازانی سیاسەت)ـەوە بەرەو سیاسەت دەردەچین، بەڵام كە پرۆگراممان هەبێت و چەمكایەتیشمان لە دەست دا بێت."
ئەم لێدوانە ئارەزووی مالیك بن نەبی بەرچڤە دەكات لە رووی پێداچوونەوەی بابەتیانە بۆ سیستەمی عەقڵیمان كە لە دۆخی بنیاتناندایە، هەروەها بە پرۆگرامەكانی تازەی خۆشماندا بچینەوە بۆ ئەوەی بە دروستی نەتەوەی جەزایر بنیات بنێین، بەڵام ئاخۆ مالیك بن نەبی مەبەستی لە چەمكایەتی چییە؟ بە لای مالیك بن نەبییەوە، چەمكایەتی واتە هەر شتێك كە دەبێتە پاڵنەری شارستانی بۆ كۆمەڵگایەكی دیاری كراو، هەر بۆیە پێی وا بوو كە جەزایری نەولاو كە لە سەردەمی كۆلۆنیالی دەرچووە، پێویستی بە پاڵنەر بزوێنەرێك هەیە بۆ سیاسەتەكەی لە رووی پەیوەندیی وەزیفیانەی بە مەرجەیلی ساغ مێژووییانەیەوە. بە زمانێكی روونتر دەڵێین، دەبێ بە ئەركی خۆبەخۆ هزریی خۆیەوە، ئەو ئامراز و رێكارانە بهێنێتە بەرهەم كە بۆ مەرجەكانی ئەو گونجاون.
هەڵبەت بەوەی كە كۆمەڵگای جەزایر تا ئێستا هەر لە نێو تاقیگەی شارستانیدایە، ئەوا ئەو پێویستی بەوەیە كە بە ئامرازەكانی خۆی تایبەتمەندیی خۆی دروست بكات. بۆ ئاگاداری، دیرۆك بە چالاكیی هاوبەشی شتان و بە تێكڕای پێكهاتەكانی كۆمەڵگا بەدی دێت، بە تاكەكان و بەو بیرۆكە گشتیانەی دەستاودەست دەكەن.ئەم كاراییە بە گوێرەی سوود لێ وەرگرتنی، دەبێتە هۆی گەشە كردنی كۆمەڵ یان هەرەس هێنانی. لێرەدا مالیك بن نەبی پێی وایە، دروست چالاكیی تاك لە ئامێزی تێكڕای چالاكیی هاوبەشدا، ئەوە كە بە وردی گرفتی چەمكایەتی دروست دەكات. بایەخی چەمكایەتی بەم شێوەیە، بۆ بایەخ و گرنگیی كاری هاوبەش (هەرەوەز) دەگەڕێتەوە، ئەمەش بە زەروورەت پێویست بە رێكخستن و پێكڤە گونجاندنی هەموو دەرهاویشتەكانە، نەمازە هەموو ئەو بیرۆكانەی چالاكییەكانی تاك بەجێ دەگەیەنن.
ئەمەش واتای ئەوەیە كە كۆمەڵگای جەزایر لەقۆناغێكی دیاری كراوی مێژووی خۆیدا، لە ئاستی چالاكیی هاوبەشدا، رووبەڕووی گرفتی بیرۆكەكان دەبێتەوە.
مالیك بن نەبی ئاماژە بە بیرۆكەیەكی زۆر گرنگ دەكات لەبارەی چەمكایەتی لە دروست كردنی رووداودا، كە لە سەردەمی شۆڕشدا لە ئەگەر و بەر دەستدا بوو، بە سایەی ئەویشەوە گەلی جەزایر گەیشتە پلەی پەی بردن بە خۆ ئازادی، كە زۆر بە روونی لە سەربەخۆییدا بەرجەستە بوو. ئارەزووی رزگاری، كە ئارەزوویەكی سەراپاگیر بوو، تایبەتیش نەبوو بە گرووپێكی دیاری كراوەوە، ئەو ئارەزووە بوو كە خەباتی قارەمانانەی گەلی جەزایری لە ئەوپەڕی ژێردەستەییدا دروست كرد. جا بە سایەی ئەوەوە هەموو چالاكییەكی تاكە كەسی لە نێو كوورەی شۆڕشی رزگاریخوازدا یەكتریان گرت، پاساویش بوو بۆ جوولەی تاكەكان بەرەو بەدی هێنانی مەبەستی كۆبەكۆی خەڵك. ئازادی پرۆژە و خەمی جەزایرییان بوو، كە لە ئامانجێكی سادەدا خۆی دەنوێنێ، تاك و تەنیا و دیاری كراو، كە سەربەخۆییە.
هەر لەگەڵ بەدی هاتنی ئەم ئامانجەدا، كۆمەڵ هەستی هاوبەش و ئارەزووی سەراپاگیرانەی لەدەست دا، ئەویش لە پای گەشە كردنی هەستی خۆپەرستیی تاكەكان و پەرت بوونی توانا و بڕستی تاكەكان، كە لە رێی ئەوەوە، تاك پێ بە پێ كشانەوەی خۆی لە كاری هاوبەش و هەستی گشتی كێشایەوە، ئیدی ویستی گشتی هەمبەر بە زاڵ بوونی ویستی تایبەت و تەشەنە كردنی لە بواری تەسكدا، لە توانادا نەما، ئەمەش بووە مایەی پەیدا بوونی مەیلی نوێی تاكە كەسانە.
Top