نووسه‌ر :ئیدریس عەللووش

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

بە سایەی پیاوانی بواری هزر و فەلسەفەوە، كە بە دووربینیی رەخنەئامێزیانەوە لایەنگیری لە بەهاگەلی نوێخوازی و عەقڵانیەت و دیموكراسی دەكەن، هەروەها لایەنگیری لە مەعریفەی عەرەب لە نێویشیدا مەعریفەی ئیسلامی بە لق و پۆپی تیۆری و رەخنەییەوە دەكەن، ئەویش وەك بوارێكی بە پیت بۆ بەرهەم هێنانی پرسیاری ناتەبا و دژبەری مەعریفی بۆ تێگەیشتن لە رێڕۆیشتنی كۆمەڵگاكانی عەرەب مایەوە، ئەو كۆمەڵگایانەی چەندان سەدەیە لە كاروانی شارستانیەت وەپاش كەوتوون. (محەمەد عابد ئەلجابری)ش بە یەكێك لە ستوونەكانی پرسیاری مەعریفە و شارستانیەت هەژمار دەكرێت.
محەمەد عابد ئەلجابری، بیرمەندی عەقڵانی، فەیلەسووفی سەنگین، رێ پیشاندەری نەوەكان، لەبارەی گرنگیی مەعریفە و فەلسەفە لە ژیانی خەڵك و ئەزموونی گەلاندا قسەی كردووە. ئەو بە بێڵچەی پرسیاری مەعریفی خاك و خۆڵی بواری هزری عەرەبی هەڵدایەوە، هەڵبەت بە نەمانی ئەو، بۆشاییەكی گەورە لە بازنەی وەگەڕ خستن و ئاوەدان كردنەوەی عەقڵی عەرەبدا دروست بوو، كە هێندەی نەبرد بیرمەندانی گەورەی وەك ئەلمەهدی عامل، حوسێن مرووە، محەمەد ئەركۆن، ئەلتەیب ئەلتیزینی، حەسەن حەنەفی، ناسر حامید ئەبووزێد، عەبدوڵڵا ئەلعروی، سادق جەلال ئەلعەزم، فەیسەڵ دەڕاج، ئەلتەیب لەبیب، هیشام جعێت و هی دیكەش، بە بێڵچەی سوور بوونی مەعریفییەوە كەوتنە هەڵكۆڵین، دیارە هەمیشە گوڕ و تین لە توانای نوێ بووی ئەوانەوە وەرگیراوە، ئەمەش لە هۆشیاریی رەخنەگرانەی ئەوانەوە سەرچاوەی گرتووە، بۆ تێگەیشتن لە هۆی ئەو ئیفلیجییەی ئەو پاشكەوتنەی كردووەتە دەرهاویشتەیەكی بابەتیانە، كە دەبێتە لەمپەر لە بەردەم هەر ئەگەرێك بۆ چوونە نێو رۆحی سەردەم بە كلیلی زانست و زانین و هزرەوە، ئەوان كۆششی زۆریان كرد.

هزری سنووربەزێن
محەمەد عابد ئەلجابری، بیرمەند و فەیلەسووف و تیۆریزەكار و مرۆڤ كە رێڕەوی ژیانی زانستیانەی خۆی كردە بوارێكی فراوان بۆ تێگەیشتن لە عەقڵی عەرەبی و شۆڕ بوونەوە بە پێچ و پەنای پێكهاتەكەی و توێكاری كردنی بنیاد و سیاسەت و ئاكارەكەی. هەروەها بڕیاری دا بدرێتە بەر نەشتەری رەخنەیەك كە دەخوازێت بەرەو بنیاتنانی ببات، ئەویش لە ئاسۆی كارلێك و یەكتربڕی ماددی و دیالیكتیكیی ئەو لەگەڵ ئاییندە و ئاسۆی فراوانی ئەو ئاییندەیە، كە چاوی بڕیوەتە دواڕۆژێكی باشتر و ژیانێكی سەربەرزانە بۆ مرۆڤی عەرەب، جا (ئەو مرۆڤە) هەر كێ بێت و لە هەر كوێش بێت. هەروەها ئەو، رۆشنبیرێكی ئۆرگانییە، بە هەموو واتایەكی گرامشیانەی ماناكانی ئەو چەمكە، نەمازە كە ئەو لە تەمەنی لاویی خۆیەوە چووە ریزی خەباتی نیشتیمانی دژ بە دەسەڵاتی داگیركەری كۆلۆنیالیست. دوای ئەوەی مەغریب سەربەخۆیی بەدەست هێنا، ئەو لە چەندان ئاستدا درێژەی بە خەبات دا، وەك چالاكوانی سیاسی و كارمەندی پەروەردە و فێركردن و لە نێو زانكۆ و لە ئاستی جڤاكدا، سەرباری كاری تیۆری و هزری و ئایدیۆلۆژیانەی، بەوەی كە تیۆریزەكاری سەرەكیی پارتی (یەكێتیی سۆشیالیستی هێزگەلی میللی) بوو، هەر ئەویش راپۆرتی ئایدیۆلۆژیی پارتەكەی داڕشت كە پێشكەش بە كۆنگرەی نائاسایی پارتەكە لە ساڵی 1975دا كرا.
جارێكیان لە یەكێك لە دیمانەكانیدا، محەمەد عابد ئەلجابری لە باسی عەرەبدا، وەك ئەوەی وەپێش واقیع حاڵی ئەوان كەوت بێت و دواڕۆی خوێند بێتەوە، گوتی: "عەرەب، وەك گەلانی دی، هەوڵی بەجێ كەیاندن دەدەن، هەوڵ دەدەن كار بكەن. چین و هیندستان و پاكستان هەن، ئەمریكای لاتین و ئەفریقا هەیە، رووسیا هەیە و ئەوانیش بە شێوەیەك لە شێوەكان لە هەمان رەوشی ئێمەدان، ئێمە تەنیا نین، رۆژاوا و ناتەباییەكانی، جگە لە رۆژاوا هی دیش هەن. رۆژاواش فرە جەمسەرە، بە دەست هەمان چەشنە گرفتەوە گیرۆدەیە، بە گوێرەی هەندێك تایبەتمەندی، پێویستە كار بكات، كاریش دەكات. بەڵام ئێمە لە هەستان و دانیشتندا هەر بڵێین (ئێمەی عەرەب.. ئەوە شان و ئەوە شەوكەوتمان)، ئەوا چ سوودێكی نییە، ئێمە (نەتەوەی عەرەب) یەكێكین لە "ئێمە"یەكی زۆر گەورە لەم جیهانەدا كە ئەمڕۆ پێی دەگوترێت (باشوور)".
دوای كۆچی یەكجارەكیی ئەو، ئەوجا بەشێك لە مەغریبی كە هاونیشتیمانی ئەون، هەستیان بەوە كرد كە ئەو پیاوە هەڵكەوتووەی وڵاتەكەیان زۆر بە وردی كاریگەریی بە سەر تێكڕای جیهانی عەرەبەوە هەبوو، تا رادەی ئەوەی بیرمەندی میسری حەسەن حەنەفی گوتوویەتی: بیرمەندێكی عەرەب نییە كە بە ئەرێنی یان نەرێنی نەكەوت بێتە بن كاریگەریی ئەلجابرییەوە. هیچ كامیشیان ناتوانن ئەو بۆشاییەی پاش مەرگی ئەو پڕ بكەنەوە. ئەوەیە جیاوازیی نێوان هەسارە و ئەستێرە. ئەو بوو بە نوێنەری هزری هاوچەرخی عەرەب. لە ناوخۆ و دەرەوەی نیشتیمانی عەرەبیشدا ئاماژەی پێ دەكرێت، لە جیهانی ئیسلام و لە جیهانی رۆژاواش.

ئەلجابری لە نێوانی عەقڵ و دڵدا
ئەلجابری بە پرۆژەی سێكوچكەی رەخنەكەی "رەخنە لە عەقڵی عەرەب" ناسرا، لە نێو كولتوری عەرەبیشدا، بۆ یەكەمین جار بوو كە وشەی "رەخنە" بەكار دەهات، ئەویش بە هەمان ئەو شێوەیەی كە (كانت) لە سەدەی هەژدەم، بە دوو سەدە دوای دەست پێ كردنی رێنیسانس بەكاری هێنا، سەدەی شازدەم و مەیلی مرۆییانەی، حەڤدەم و مەیلی عەقڵانیانەی. یەكەمین جاریش بوو كە وشەی"عەقڵ" بەكار دێت وەك چۆن ئەنترۆپۆلۆژیستانی فەرەنسیی وەك (لیفی بریل) بەكاریان هێنا. پەسنی ئەو بە عەرەبییە، ناوەرۆكەكەشی ئیسلامییە.
سێكوچكەكەی ئەو، (كانت و هیگل پێكەوە)، (عەقڵی رەخنەیی) و (عەقڵی دیرۆكی) پێكڕا كۆ دەكاتەوە. عەقڵی رەخنەیی بریتییە لە كەلتووری نەتەوە و بەرهەمی هزریی ئەو، واتە دیرۆكی هۆشیاریی ئەو وەك چۆن هیگل لە "دیاردەناسیی رۆح"دا كردی. پێكهاتە وەپێش بنیاد دەكەوێت، بنیادیش زادەی پێكهاتەیە.
بیرمەندی سووری جۆرج تەرابیشی بە درێژایی بیست ساڵ بەرەنگاری شاڵاوی ئەلجابری بووەوە، سەبارەت بە كۆنترۆڵ كردنی پرۆسەی هەڵكۆڵین لە عەقڵی عەرەبی و كەلتووری ئیسلام، لە زیاتر لە كتێبێكی خۆشیدا بەرەنگاری بووەوە، بەڵام كاتێك رووەوە یادگەی خۆی بەرەو دوا دەگەڕێتەوە، سەرەتا و رۆژانی دۆستایەتیی خۆی لەگەڵ ئەلجابری وەبیر دێتەوە، دەڵێ: "ئێمە دوو هاوكار بووین نەك دوو هاوڕێ. پاشان بووین بە دوو هاوڕێ بە بێ ئەوەی دەستبەرداری ئەوە بین كە دوو هاوكاری یەكین، ئەمە بەر لەوەی ئەو پەیوەندییە سەیرەی نێوانمان، كە خۆی لە یەك چارەكە سەدە لە دیالۆگی نادیالۆگ دەدات، گەشە بكات، ئەویش هەر لەو كاتەوە كە دەستم بە ئامادە كردنی بەشی یەكەم لە پرۆژەكەم "رەخنە لە عەقڵی عەرەب" كرد، وەك بەرسڤێك بۆ پرۆژە پێشەنگەكەی ئەو "رەخنەی لە عەقڵی عەرەب". بۆ یەكەمین جار من ئەوم لە نێو پۆلی خوێندن لە زانكۆی دیمەشق، بەشی زمانی عەرەبیدا بینی، ئەمەش لە ساڵی 1959 بوو كە هەردووكمان قوتابی بووین و وانەیەكی هاوبەش كۆی دەكردینەوە، ئەویش ئەو وانەیە بوو كە گەورە مامۆستای زمانی عەرەبی، كە پێم وایە سەعیدی ئەفغانی بوو، پێی دەداینەوە. نایەتەوە بیرم كە لەو ساڵانەی خوێندندا هیچ بەریەك كەوتنێك لە نێوانماندا رووی دابێت، هەروەها هیچ لێك حاڵی بوونێكیش رووی نەدا. ئێمە دوو هاوپۆل بووین، نەك دوو هاوڕێ. جۆرە كێبەركێیەكی شاراوەشمان لە نێواندا هەبوو، یان بە لای كەمەوە، ئەو رۆژەی بووین بە برادەری یەك، ئەوەی بۆم دركاند، كێبەركێی نێوانمان لە سەر یەكەمی پۆل نەبوو، بەڵكوو لە سەر دۆستایەتی كردنی كچانی پۆلەكەمان بوو. ئەو زۆر شەرمن بوو، بارتەقای ئەو شەرمنییەی ئەو، من بوێر بووم."
لە میانی چەند گەواهییەك كە لەبارەی ئەو پیاوە كۆمان كردەوە، یەكدەنگییەكی زۆر هەیە لەبارەی خاكەڕایی و پشوودرێژیی ئەو لە گوێ گرتن. عەبدولسەلام بنعەبدلعالی لەبارەیەوە دەڵێ: "هەرگیز ئەو هەستەی لە لا دروست نەدەكردی كە ئەو زانستێكی پێیە و دەیەوێ بۆ تۆی بگوازێتەوە، بەڵكوو وای پیشان دەدا كە ئەو هەمیشە ئامادەیە لەگەڵ تۆدا فێر بێت. ئەو هەستەی لە لا دروست دەكردین كە زەوی هێشتا چۆلە، لە سەرمان پێویستە شتان لە ریشەوە دابمەزرێنینەوە. ئیدی بەم واتایە دەتوانین بڵێین فەلسەفە و گوتنەوە و عەرەباندن لە مەغریبدا شتانێكن لە سەر شانی ئەو دروست بوون".
محەمەد عابد ئەلجابری هەردەم بۆ كردەی نووسینی رەخنەیی بە وەفا مایەوە، نووسینەكانی خۆی لەبارەی پەرەپێدان و گەڵاڵە كردنی زانینی مرۆیی لە چەندان كەناڵی عەرەبیدا بەردەوام بڵاو دەكردەوە، سەرباری درێژەدانی بە زنجیرەی هەڵوێستەكانی كە دواترینیان ژمارە (79) بوو، زنجیرەكە لە شێوەی نامیلەكەدا بوو، وەك هەوڵێكی ئەو وا بوو بۆ نزیك كردنەوە كتێب لە دەست و پەنجەی خوێنەر، كە لە رێی ئەو نامیلكانەوە بابەتی گەرمی رۆژی لە شێوەی وتاردا دەخستە بەر گفتوگۆوە. بە سایەی هۆشیاریی محەمەد عابد ئەلجابرییەوە، بە فرەیی پرسیاری مۆلەقی فەلسەفی و مەعریفی هەر لە تەوژمدا بوو، تا وادەی دوایین كۆچی ئەو لە ساڵی 2010دا لە شاری دار ئەلبەیزا، كە لە تەمەنی 75 ساڵیدا بوو.

دوایین نووسینی ئەلجابری
دوایین وتاری ئەو بە ناوی "گۆشەگیری و ناسنامەی یەكەمین دەوڵەت لە مەغریب"، كە لە هەفتانە گۆشەكەی پاشكۆی "بۆچوون"ی رۆژنامەی "ئیتیحاد"ی ئیماراتی لە 4/5/2010دا بڵاو بووەوە. ئەم كۆپڵەیەش لە نووسینەكەی دەخوازین:
ئاشكرایە تیۆرییەكانی ئیبن خەلدوون كە لە كتێبی بە ناوبانگی (پێشەكی: ئەلموقەدیمە)دا بڵاوی كردنەوە، وەك خۆشی دووپاتی كردەوە، جەخت دەكەنە سەر هۆی دروست بوون و رووخانی دەوڵەتان و ئەو ئاوەدانییەی تێیاندا چێ دەبێت. هەروەها ئاشكرایە كە ئەم بابەتەی لە بنەڕەتدا لە بەدەنگ هێنانی ئەزموونی سیاسیی خۆی لە وڵاتانی مەغریبی عەرەبییەوە گەڵاڵە كردووە، هەروەها بە دروستی لە ئەزموونی شارستانیەتی عەرەبی ئیسلامییەوە هەڵی هێنجاوە. تەوەری سەرەكی كە ئەو تیۆرییانە بە دەوریدا دەسووڕێنەوە، ئەوا بریتییە لە دەمارگیری و دەوڵەت لە پەیوەندییان بە بانگەشەی ئایینییەوە. ئەم پەیوەندییەش بەم چەشنەی دادێ لە لای ئەو دیاری دەكرێت:
"1-دەمارگیری لە خۆ بەستنەوە بە رەچەڵەك یان ئەوەی هەمان واتای هەیە، دروست دەبێت"، هەروەها بە موقەدەیمە: پێشەكی "بە واتای" ژن و ژنخوازی.
"2-ئەو ئامانجەی دەمارگیری رووی تێ دەكات سامانە."
"3-بانگەشەی ئایین بێ دەمارگیری بەدی نایەت."
"4-دەوڵەتی ئایینی لە بنەچەدا هێزێكی دیكە دەخاتە سەر هێزی دەمارگیرییەكەی كە بەشێك بوو لە نەریتەكەی."
ئەگەر لە گۆشەی ئەو بابەتەی لەم وتارە و لە وتاری دیكەی پێشووماندا سەرقاڵی كردووین، بڕوانینە ئەم دەست نیشان كردنانە، واتە بڕوانینە بابەتی ناسنامەی نیشتیمانی و گەڵاڵە بوونی، ئەوا دەكرێ پرسیارەكەی ئیبن خەلدوون "دەوڵەت چۆن دروست دەبێت؟" بە پرسیارەكەی خۆمان "ناسنامە چۆن دروست دەبێت؟" پێكەوە گرێ بدەین، بەوەی "دەوڵەتی نیشتیمانی" و "ناسنامەی نیشتیمانی" وەك دوو بنار (دوو دیو)ی یەك چیا وان. ئیدی لێرەوە دەكرێ وا بڕوانینە ئەوەی ئیبن خەلدوون پێی گوت "بانگەشەی ئایینی" بە دەستەواژە و واتایەكی فراوانتر كە (رۆشنبیری)یە. (لە سەردەمی ئەودا جیاوازییەكی زۆر لە نێوان بانگەشەی ئایین و رۆشنبیریدا نەبوو). ئەوەی ئەویش پێ دەڵێ دەمارگیری، ئەوا لە لای ئەو فراوان دەبێت و بریتییە لە كۆمەڵێك هاوپەیمانیی خێڵەكی و هەوارگە و گوزەران و تەرزی ژیانیان.. هتد، دەڵێم كە ئەم دوو رەگەزە بەوەی بە پێكەوەیی خۆیانەوە نەك تەنیا "بنیادی هەمەك"ی دەوڵەت، بەڵكوو هەروەها "ناسنامەی دەوڵەت"یش پێك دەهێنن.