نووسه‌ر :نووسەر: محەمەد وەقیدی

وه‌رگێڕ : وەرگێڕ: تاریق كارێزی

(1)
وامان پێ گونجاوە، كە بۆ تێگەیشتن لەوەی ناومان ناوە شڵەژاندنی جیهان، پێویستە لە بەراییدا بە گەڵاڵە بوون و پێكهاتنی سیستەمی هاوچەرخی جیهان ئاشنا بین. بەوەش دەست پێ بكەین كە بڵێین، سەرەتای پێكهاتنی سیستەمی هاوچەرخی جیهان، هاوكات بوو لەگەڵ پەیدا بوونی شارستانیەتی نوێی ئەوروپا بەر لە چوار سەدە. لە ناوجەرگەی ئەو گۆڕانەی ئەوروپا لە چەندین ئاستدا بە خۆیەوە بینیی، هەڵبەت لە پاڵ ئەو شەڕ و ململانێیانەی لە ناوخۆی كیشوەرەكە و لە شوێنانی دیكەی جیهانیش كردنی، بنەماكانی ئەو سیستەمە دروست بوو، كە دواتر باسی بنەماكانی لاسەنگ بوون و شڵەژانی دەكەین.
وا دیار بوو كە ئەو شارستانیەتەی، یەكەم لە ئەوروپاوە سەری هەڵدا، پاشان بەرەو ئەمریكا درێژ بووەوە، هەڵگری بەهای نوێ بوو لەبارەی مرۆڤەوە، ئەو بەهایانە بوونە مایەی ئەوەی ببێتە سەنتەری بیركردنەوەی و ئەوپەڕی مەبەستی پەرەسەندنی. هەر لە سەردەمی رێنیسانسی ئەوروپاوە، چەندین پەرەسەندنی ئەرێنی بە دوای یەكدا هاتن، ئەو پەرەسەندنانەش خۆیان دەسەپاند، بەوەی كە نموونەیەكن، لە شوێنانی دیكەی جیهاندا شایستەی لاسایی كردنەوەن.
- زانستەكان گەشەیان پێ درا، بەو جۆرەی وا لە مرۆڤ بكەن، توانای هەرس كردن و لەخۆ گرتنی سروشتی دەوروبەری خۆی هەبێت، پاشان زاڵ بوون بە سەر سروشتدا و وەگەڕ خستنی لە بەرژەوەندیی مرۆڤدا.
- بزووتنەوەیەكی چاكسازیی ئایین دەستی پێ كرد، مەبەستی ئەو بزووتنەوەیەش ئەوە بوو، كە بۆ روو كردنە پەروەردگار هیچ نێوانگێڕێك نەبێت، ئەویش بۆ تێپەڕاندنی ئەو هەژموونەی كڵیسە هەی بوو.
- هونەر و وێژە بەو ئاراستەیە گەشەیان كرد، كە لە هەموو مەرجێكی دی، بێ لەوەی ببنە رواڵەتێك بۆ داهێنانی مرۆیی، ئازادی كردن.
- چەندین شۆڕش دژ بە دەسەڵاتی رەها و گواستنەوە بەرەو شێوەكانی دەسەڵاتی گرێبەستانە، بەرپا بوون، بەو جۆرەی كە كۆمەڵ تێیدا دەبێتە چاوگی شەرعیەت، هەروەها مرۆڤ، واتە تێكڕای هاووڵاتیان، دەبێتە ئەو بەهایەی هەموو بەهاكانی دی لەوەوە سەرچاوە دەگرن. ئەو شۆڕشانە، كە شۆڕشی فەرەنسا لە دوایین چارەكی سەدەی هەژدەمدا نموونە و سیمبوڵیانە، چەندین بەهایان گرتبووە خۆ، ئەو بەهایانەش لە دروشمەكانیاندا خۆیان دەنوێنن: ئازادی، داد، یەكسانی لە رووی بەهای مرۆییەوە، برایەتیش لە ئاستی مرۆییدا.
- عەقڵی مرۆڤیش، وەك چۆن فەیلەسووفی ئەڵمان (كانت) لە سەدەی هەژدەمدا پەسنی دا، (عەقڵ) بوو بە ئاغای خۆی و ملكەچی هیچ دەسەڵاتێكی دی نەبوو، هەر خۆشی پرەنسیپی بیر و كردار و سیستەمی سیاسی و پەرەوردەیی خۆی دادەڕێژێت.
- بە سایەی تواناكانی تەكنیك، ئەو دەسكەتە تیۆرییانەی زانست، گۆڕان بە زانیاری و زانینێكی بە سوود بۆ مرۆڤ. بە سایە ئەوەشەوە شارستانیەتی ئەوروپا هێز و تینێكی بەدەست هێنا كە پێشتر لە مێژوودا بۆ هیچ شارستانیەتێكی دی نەهاتووەتە دی.
ئاماژەمان بە سیمای ئەو گۆڕانكارییە كرد كە ئەوروپا لە سەدەی چواردەمەوە بە خۆوەی بینی، كە بووە بابەت بۆ توێژینەوەگەلێكی بێ شومار. ئەم بایەخ پێدانەش پتر، دیارترین خەسڵەتەكانی ئەو شارستانیەتە نوێ باوەی گرتەوە، كە چەندین توخمی تێدا كۆ بوونەوە، ئەمەش پێشتر بۆ شارستانیەتێكی بەر لە خۆی، كۆ نەبوونەتەوە. بەم جۆرە ئەوروپا بوو بە نموونەیەك بۆ شوێنانی دیكەی جیهان. سەبارەت بە ئێمەش ئەوە بەسە كە ئەوە بهێنینەوە یاد، كە ئەوانەی لە جیهانی ئیسلامدا بانگەشەیان بۆ چاكسازی دەكرد، وێڕای هەموو سەرنجێكیان هەمبەر بە شارستانیەتی ئێستا، دوودڵ نەبوون لەوەی داوا بكەن، رواڵەتەكانی پێشكەوتن لەو شارستانیەتە رەچاو بكرێن. بانگەشەكارانی لایەنی دیكەش هەمان شتیان كرد.
وێڕای ئەوەی پێشتر گوتمان، دەمانەوێ ئاماژە بە چركەساتێكی دیكەی پەرەسەندنی شارستانیەتی ئەوروپا بكەین، پاشان شارستانیەتی رۆژاوا بە گشتی، كاتێك بە تایبەتی باكووری كیشوەری ئەمریكاشی دەخەینە سەر، مەبەستیشمان چركەساتەكانی وەرچەرخانە، كە لە ئاكامی ناكۆكیی ناوخۆی نێوانی وڵاتانی ئەوروپا و لە ئاكامی چاو تێبڕینی ئەوانە بۆ دەرەوەی ئەو كیشوەرە. هێشتا سەدەیەك بە سەر بەرپا بوونی شۆڕشی فەرەنسادا تێپەڕ نەبووبوو، ئەو شۆڕشێك بوو كە وا دیار بوو بڵاو كردنەوەی پرەنسیپەكانی لە بەرژەوەندیی مرۆڤایەتی دەشكایەوە، تا گەیشتەی ئەوەی ناكۆكی و دژبەرییەكانی پێشكەوتنی پیشەسازی و ویستی فراوانخوازی بۆ بەدەست هێنانی كەرەستەی خاوی زیاتر، تێیدا، وڵاتانی ئەوروپای بەرەو بزووتنەوەیەكی كۆلۆنیالیزم برد، لە نێویدا بە زەبری چەك خاكی وڵاتانی دی داگیر كرا، هەروەها ئەو سامان و دەرامەتەی لەو وڵاتانەدا هەبوو، بۆ پێشكەوتنی پیشەسازیی ئەوروپا خرایە گەڕ. داهێنان و پەرەپێدانی بنیادی ئابووری و كارگێڕی بەوەوە گرێ درا بوو، خۆ رەنگە لە راستیشدا گەشە كردنێك بێت بۆ ئەوەی كە پێشتر تێیدا هەبووە، بەڵام مەبەستی سەرەكی لەوە بریتی بوو لە خزمەت كردنی هەژموون و سوود وەرگرتن بوو لە سامان و توانای مرۆیی. هەموو ئەم شتانەش ناكۆك بوون لەگەڵ ئەو پرەنسیپانەی ئەوروپا لە سەردەمی رێنیسانس و شۆڕشی دژ بە رەوشی كۆنی خۆی، كە لەوانەوە دەستی پێ كرد.
ئەو ناكۆكییەی لە نێوان خواستی وڵاتانی ئەوروپادا هەبوو، كێبڕكێ و ململانێی لێ كەوتەوە، بۆ داگیر كردنی خاكی وڵاتانی دی و بەدەست هێنانی سامانی سروشت و خزمەتگوزاریی توانای مرۆیی. هەر ئەو ململانێیەش بووە یەكێك لە هۆیە قوولەكانی بەرپا بوونی دوو جیهانە جەنگی وێرانگەر، خودی ئەوروپاش بە دەستیانەوە گیرۆدە بوو، بە ملیۆنان مرۆڤ لەوێدا كوژران، كاریگەری و رەنگدانەوەی دەروونی و كۆمەڵایەتییان لێ كەوتەوە، كە ئەوروپایی بۆ خۆیان شارستانیەت و پرەنسیپەكانی خۆیان خستە بن باری پرسیارەوە. زۆر بەرهەمی وێژەیی و فەلسەفی ئەو هەست بە شەرمەزاری كردنەی هۆشیاریی ئەوروپا لە ئاست ئاكامی شارستانیەتی خۆیان، نمایش كرد.
لە پەرۆشیی خۆمان بۆ روون كردنەوەی ناكۆكیی نێو شارستانیەتی ئەوروپا و هی رۆژاوا بە گشتی، وێڕای ئەوەی دەزانین درك كردنی جۆربەجۆر لە ئاستی ئەودا هەیە، لە نێو ئەو رەوتانەی هزر و كۆمەڵ كە لە نێو خودی ئەو شارستانیەتەدا گەڵاڵە بوون، ئەویش بۆ گواستنەوە بەرەو زەق كردنەوەی ئەو رواڵەتانەی كە ئەو ناكۆكییانە لە لای لایەنانی دیكەدا دەردەكەوێت، هەروەها ئەو هەڵوێستانەی لێی دەكەونەوە، ناكرێ بەدەر لەو پەرەسەندانەی ئاماژەمان پێ دان، لێی حاڵی بین.
ئەمڕۆ جیهان، بە كاریگەریی ئەو ناكۆكی و دژبەریانەی پێشتر باس كران، لە جۆرێك لە پەیوەندیی سەراوبنی نێوان عەقڵ و هێزدا دەژی. مەبەستیشمان لەوە، ئەوەیە كە لە كاتێكدا لە بەرایی رێنیسانسی ئەوروپادا عەقڵ بوو كە سیمای هێزی لە بوارگەلی جۆربەجۆری ژیاندا دادەمەزراند، ئەوا ئەو پەرەسەندنانەی ئەو شارستانیەتە نوێباوە هەر لەو كاتەوە پێیان ئاشنا بوو، كە تا دەگاتە ئەمڕۆش هەر باون، تێیاندا هێز بووەتە یەكێك لە رواڵەتەكانی باڵادەستیی ئەو لە جیهاندا. ئەمەش پەیوەندییەكی پێشووی سەراوبن كرد تا ئەوەی، بەدەست هاتووی هێزی كردە بنەمای ماقوول بوون لە جیهاندا. ئەم جیهانی هاوچەرخەی لە سایەی پێوەرەكانی هێزدا دەژی، هاوسەنگییەكەی لاسەنگ بووە، بەڵام لاسەنگییەكە لە جۆرێكی تایبەت، چونكە پێوەرەكانی هێز وا دەكەن كە لاسەنگی لە شێوەی هاوسەنگیدا دەربكەوێت، كە هەم لە بیركردنەوە، هەمیش لە واقیعدا، وێنەی هاوسەنگ خۆی پیشان بدات.
ئەو ناكۆكی و دژبەرییانەی ئاماژەمان پێ دان، ئەوا رواڵەتی بنچینەیین بۆ ئەو شەرمەی بەرۆكی شارستانیەتی هاوچەرخی گرتووە، هەر لەویشەوە هزر و كرداریش رواڵەتە رووزەردیی دیكەیان بۆ دروست دەبێت، كە چەندین دوودڵی و مۆلەقییان لێ دەكەوێتەوە، كە ئاخۆ بەم رێ یان بە ئەوی دیكەیاندا بڕۆین و (دڵنیا بین) رێی راست و دروستە.
هەڵبەت لە تواناماندا نییە بە تەنیا لەم هەوڵ و نووسینەماندا پەی بە هەموو رواڵەتەكانی پەشۆكان لە جیهانی هاوچەرخدا ببەین، ئەو پەشۆكانەی وا دەكات هزر لە نێوانی پرەنسیپ و رواڵەتەكانی بوونی كردەییانەی خۆیدا، مۆلەق بێت. هەر یەك لەم دژبەرییانە بە تەنیا پێویستیان بە توێژینەوەی تایبەت بە خۆیان هەیە، ئەویش لەبەر ئەو فاكتەرانەی تێیدا بەشدارن و ئەو ئاكامانەی لێ دەكەونەوە.
(2)
ئەمڕۆ جیهان شڵەژانێك بە خۆیەوە دەبینێت، وا دیارە بەرەو شتێكی لە خۆی مەزنترمان دەبات. مرۆڤایەتیش كە ماوەیەك بوو وا دەهاتە پێش چاو، بەوەی گەیشتووەتە ئاستێك لە تەواو بوونی درك كردن بە بەهای خۆی، ئەمڕۆ وا دێتە پێش چاو وەك ئەوەی ئەو مەزەندەیە پووچەڵ دەكاتەوە، بە لای لەناو بردنی خۆشیدا دەیشكێنێتەوە، هەروەها بە لای دەركەوتن بە سیمای لادان لەو بەها بنەڕەتیانەی داینا بوون بۆ ئاراستە كردنی ژیان بە گوێرەی ئەوەی كە مرۆڤ دەكاتە باڵاترین بەهای بوون. ئەمڕۆ جیهان وا دێتە پێش چاو وەك ئەوەی بە فیڕۆدانی ژیان مەبەستێكی ئەو بێت. لەم رۆژگارەدا بێ پسانەوە هەواڵی وامان بەر گوێ دەكەوێت، كە وا دەكەن لەناو بردنی ژیان واقیعێكی مایەی قبووڵ و ئاسایی بێت. هەروەها خەڵك لە میدیای بیندراودا ئەو وێنانە دەبینن كە پاڵ بە مرۆڤەوە دەنێن، بپرسن ئاخۆ بەهای مرۆڤ لە نێو ئەو وێنانەدا چییە؟ ئەوە لە لایەك. لە لایەكی دیكەوە ئاخۆ پاراستنی ئەو بەهایە خواستێكی گەردوونییە؟
دژبەرییەكی روون لە ئارادایە: قسە كردن دووبارە دەبێتەوە، بە لایەك لەبارەی سیستەمی جیهانەوە، ئەویش بیرۆكەیەكە وا دێتە پێش چاو، كە لە گۆشەنیگایەكەوە ئاساییە، ئەو گۆشەنیگایەی وا دەچێتە سەر باسی جیهان لە رووی ئەو یەكبوونەی تێیدا هاتووەتە دی، بە پاڵپشتیی ئەنجامەكانی پێشكەوتنی زانست و تەكنیك و پێشكەوتنی ئامرازەكانی پەیوەندی و پێكەوەڕۆیی لە نێوانی ئەو نەتەوە و كولتوورانەی كە ئەو هۆكارانەیان تێدایە. بەڵام ئەمرۆ لە هەمان كاتدا جیهان جوولەیەكی بەردەوام بە خۆوە دەبینێت بۆ شڵەژاندنی ئەو سیستەمە، ئەو لایەنانەی بە سوور بوونەوە داوای پاراستنی سیستەمی جیهان دەكەن، رۆڵێكی باڵایان لە خودی پرۆسەی شڵەژاندنەكەدا هەیە.
نیشانەكانی دیاردەی شڵەژاندنی جیهان لەگەڵ بزووتنەوەی كۆلۆنیالیزم لە سەدەی نۆزەدمدا دەستی پێ كرد، ئێمە بە درێژی ناچینە سەر باسی ئەو ئاكامانەی سەبارەت بە سەرانسەری جیهان لێی كەوتنەوە، كە پەیوەندیی تەنیا بەو وڵاتانەوە هەیە كە كەوتنە بن كاریگەریی ئەو دیاردەیەوە، بەڵكوو كاریگەرییەكەی بەرەو ئەو وڵاتانەش چوو كە یاریدەشیان كرد. رەنگە لە گرنگترین ئەو ئاكامانەش بەرپا بوونی دوو جیهانە جەنگ بێت لە سەدەی بیستەمدا، كە دوو جەنگن رەوشێكی مرۆیی وایان لێ كەوتەوە، بەوەی رواڵەتە بەرچاوەكانی تا ماوەیەكی زۆر درێژ ئەوجا تێپەڕێندران.
قسەی ئێمە تەنیا لەبارەی رواڵەتەكانی شڵەژان لە رەوشی جیهان لە پاش كۆتایی هاتنی ئەوەی بە جەنگی سارد ناسراوە، دەبێت، كە تێیدا سەروەری لە جیهاندا لە نێوان هەردوو بلۆكی سەرمایەداری و كۆمۆنیزمدا دابەش بووبوو. یەكێك لە جەمسەرەكانی جیهان هەرەسی هێنا، ئیدی سەروەری بۆ تاكە جەمسەرێك مایەوە كە بە گوڕ و تین مابووەوە، كە ناشڵێین تەنیا رۆژاوای سەرمایەدارە، بەڵكوو بە تایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە.
ماوەیەك بوو قسە لەبارەی ئەوەوە دەكرا، كە (میشێل فۆكۆ)ی بیرمەندی ئەمریكی پێی گوت كۆتایی مێژوو. هەڵبەت ئێمە بۆنەیەكی پێشترمان بۆ هاتە پێش تا چەند سەرنجێك لەبارەی ئەو بیرۆكەیەوە بخەینە روو، ئێمە روونمان كردەوە كە ئەوە بیرۆكەیەكی ئایدیۆلۆژییە نەك شرۆڤەیەكی زانستی. وەك روونیشمان كردەوە، مەبەست كۆتایی هاتنی مێژوویەكی دیاری كراوە، كە دیرۆكی ململانێی نێوان دوو بۆچوونە لەبارەی كۆمەڵەوە. بەڵام خۆ مێژووی مرۆیی گرێدراو بە بەردەوامیی مرۆڤ لە زەماندا هەرگیز كۆتایی نایەت، بۆ زانین، مێژوویەكی دی كە هێشتا دەستی پێ نەكردووە، ئەویش مێژووی رزگار بوونی مرۆڤایەتییە لە ئاكامەكانی دووبەرەكی و كەرت بوون، كە شەڕ و ململانێیەكانی رابردوو دروستیان كرد بوو، بە تایبەتیش ئەوانەی لە سەدەی بیستەمدا روویان دا.
سەرباری ئەوەی پێشتر سەرنجمان دایێ، دەبینین كارەكە پەیوەست نییە بە كۆتایی هاتنی مێژووەوە، بەڵكوو پەیوەستە بە هەوڵێكەوە بۆ كۆتایی هێنان بە مێژوو. مەبەستیشمان لەم دەستەواژەیە، كە ئەوەی لەبارەیەوە دەدوێین كۆتایی هاتنی مێژوو نییە بە شێوەیەكی ئاسایی، واتە بە گوێرەی ئەو پەرەسەندنەیە كە دوور لە ئاگایی مرۆڤ لە زەماندا رووی داوە، بەڵكوو كۆتایی هاتنی مێژوو بە سایەی دەست تێوەردانی هۆشیارانەی مرۆڤەوە. كەواتە، كارەكە پەیوەستە بە پرۆسەی كۆتایی هێنان بە مێژوو، مەبەستیش ئاراستە كردنی مێژووە بە گوێرەی بەرژەوەندی و ستراتیژی زلهێزانی جیهان.
ئەو پرۆسەیەی قسەمان لەبارەیەوە كرد، بەر لە كۆتایی هاتنی جەنگی سارد دەستی پێ كرد، ئەوكات مەبەست لەناو بردنی سیستەمی جڤاكی و سیاسیی دژبەر بوو، كە خۆی لە سیستەمی سۆشیالیزمدا دەنواند. دەوڵەتانی رۆژاوا بە گشتی، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تایبەتی، هەموو پلانێكی كردەنییان بۆ لەناو بردنی لایەنی دژ بە سیستەمی سیاسی و ئابووریی خۆیان داڕشت.
وێڕای ئەوە، پێویستە روانینێكی فراوان بە دەستەوە بدەین لەبارەی سیاسەتی زلهێزان لە شێوە فراوانەكەی لە جیهاندا، بەوەی كە بەرەژوەندیی هەستەوەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێوەری سەرەكی بوو لە ئاراستە كردنی سیاسەتی ئەو وڵاتە و گونجاندنی هەڵوێستەكانی.
لە پاش دووەمین جیهانە جەنگەوە، بەدواداچوون دەكەین بۆ ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناوی ناوە بەرژەوەندیگەلی هەستەوەر، كە تایبەتن بە خۆی وەك دەوڵەتێك، ئەو بەرژەوەندییانەش بۆی بوون بە پێوەرێكی بنەڕەتی، ئەمریكا تێكۆشا كە ئەو بەرژەوەندییانە بە سەر رێكخراوگەلی نێودەوڵەتیدا بسەپێنێت، هەوڵیشی دا لە كاتی ئامادە كردنی ئەو بڕیارانەی لە لایەن ئەو رێكخراوانەوە دەردەچن، ئەو بەرژەوەندییانە رەچاو بكەن.
لە لایەكی دیكەوە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنانەت لە دەرەوەی بڕیاری رێكخراوگەلی نێودەوڵەتیدا جموجۆڵی سیاسی و سەربازیی كردووە، كە بە گونجاوی زانیوە لەگەڵ ئەوەی ناوی ناوە بەرژەوەندیی هەستەوەری خۆیدا، بە بێ ئەوەی بڕیاری بەجێ گەیاندنی ئەو جموجۆڵانە بڕیاری نێودەوڵەتی بن بە واتای دروست و پڕ بە پێستی دەستەواژەكە. لە بەدواداچوونی سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە پاش كۆتایی هاتنی دووەمین جیهانە جەنگەوە تا ئێستا روون دەبێتەوە، كە دەست تێوەردانەكانی ئەو زلهێزە ناتەبا و ناكۆك بوو، ئەو هەروەها ئێستا لەگەڵ ئەو پرەنسیپانەدایە كە ئاشكرا لەبارەیانەوە دەگوترێت، ئەو پرەنسیپانەیە كە بۆی دەبنە رێ نیشاندەر.
دەگەڕێینەوە سەر ماوەی حەفتاكانی سەدەی رابردوو، دروست بۆ ساڵی 1973، دەبینین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە هەموو ئامراز و تواناكانییەوە لایەنگری ئەو كودەتا سەربازییە بوو، كە ئەوكات سلڤادۆر ئەلێندی سەرۆكی چیلیی لە سەر كار لا دا، بۆ ئەوەی بینۆچی، ئەو جەنەراڵەی كودەتاكەی كرد، جێی بگرێتەوە. لەو كاتەدا ویلایەتە یەكگرتووەكان چیی كرد كاتێك كە یارمەتیی رووخاندنی سەرۆكێكی هەڵبژێردراوی دا تا سەرۆكێكی دی، بە زەبری هێزی چەكدار، دەسەڵات بگرێتە دەست. ئەم دەست تێوەردانە هیچ پشتگیری كردنێكی تێدا نییە بۆ سەروەریی دیموكراسیەت لە جیهاندا، هەروەها هیچ رواڵەتێكی رزگار كردنی گەلێك لە چنگی دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری تێدا نییە. كەواتە ئەم هەڵوێستەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، هیچ سیمایەكی پاراستنی سیستەمی جیهانی تێدا نەبوو، بەڵكوو بە پێچەوانەی ئەوە، ئەوەی ئەو كردی شڵەژاندنی ئەو سیستەمە بوو.
كەواتە، بۆ تێگەیشتن لە واتای دەست تێوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە چیلی، پێویستە بگەڕێینەوە سەر پێوەری سەرەكیی ئەو زلهێزە، ئەویش ئەوەیە كە پێی دەڵێ بەرژەوەندیی هەستەوەر (باڵا)ی خۆی. ئەو بەرژەوەندییە ناكۆك بوو لەگەڵ هەبوونی سەرۆكێكی هەڵبژێردراو لە وڵاتەكەی خۆیدا، چونكە ئامانجی سیاسەتی ئەو گەڕاندنەوەی سامانی نیشتیمانی بوو، كە دەبووە مایەی سەربەخۆیی سیاسی لە بڕیارداندا. ئەوەی لەگەڵ بەرژەوەندی هەستەوەری ویلایەتە یەكگرتووەكاندا دەگونجێت بریتی بوو لە باڵادەستیی سەرۆكێك كە بە زەبری هێز دەستی بە سەر دەسەڵاتدا گرتووە، هەروەها دژ بە دیموكراسی و مافی مرۆڤ و دژ بە بەڵێننامەگەلی نێودەوڵەتی، رەفتاری كردووە.
ئەم هەڵوێستەش تەنیا لە كیشوەری ئەمریكادا گۆشەگیر نەبووبوو، بەڵكوو لە وڵاتانی دیكەدا زیاتر لە نموونەیەكی هەبوو. لە نێو دەست تێوەردانەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان باسی ئەوە دەكەین، كە لە نیكاراگوادا رووی دا. كاتێك بیرمەندی ئەمریكی (ناوم چۆمسكی) لە كتێبەكەیدا لەبارەی تیرۆرەوە باسی هێرشەكەی سەر ئەو وڵاتەی كرد، ئەوەی ئاشكرا كرد كە كارەكە هەر پەیوەندیی تەنیا بە هێرشێكی سەربازییەوە نییە كە هەزاران كەسی تێدا بوون بە قوربانی، بەڵكوو پەیوەندیی بە جەنگی ئابوورییەوە هەبوو كە ئامانجەكەی گۆشەگیر كردنی ئەو وڵاتە و لاواز كردنی تواناكانی بوو تا ئەو پەڕی كە دەكرێ.
كاتێك سیاسەتی وڵاتێك، كە پارێزگاری لە سەربەخۆیی و مافی سوود وەرگرتن لە سامانی خۆی پەیڕەو دەكات، لەگەڵ بەرژەوەندیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا ناكۆك دەبێت، ئیدی هێرش كردنە سەر ئەو وڵاتە و ناچار كردنی كە بكەوێتە تەنگژەی ئابوورییەوە لە ئاكامی گۆشەگیر كردنی، دەبێتە كارێكی رەوا. بەم جۆرە رەوایی نێودەوڵەتی وابەستە دەبێت بە بەرژەوەندیی هەستەوەری زلهێزانەوە. نەتەوە یەكگرتووەكان هێرشەكەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی بۆ سەر نیكاراگوا پرۆتستۆ كرد، بەڵام ئەو زلهێزە پەنای بردە بەر ئەو دەسەڵاتە نائاساییەی لە ئەنجومەنی ئاسایشدا هەیەتی، واتە مافی ڤیتۆ (رەت كردنەوە)ی هەر بڕیارێك، بەدەر لەو زۆرینەیەی هەر چەندێك بێت كە پەسندی كردووە، بۆ ئەوەی ئەو پرۆتستۆیەی سەر خۆی بسڕێتەوە.
ئەو دەست تێوەردانە توند و تیژەی لە نیكاراگوادا كرا كارێكی دەگمەن نەبوو، بەڵكوو دەست تێوەردانی دیكەش لە ئەمریكای لاتیندا هەبوو، كە لێرەدا بوار نییە ناوی هەموویان بهێنین. بەڵام دەڵێین سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە بەرژەوەندیی هەستەوەری ئەو دەوڵەتە پێوەرەكەیەتی، تا ئەمڕۆ درێژەی هەیە. نموونەش بۆ ئەوە تەنگ هەڵچنین بە رژێمەیلێك كە بەرەنجامی بەڕێوە چوونی دیموكراسیی ناوخۆی وڵاتانی خۆیان بوون، وەك تەنگ هەڵچنین بە دەسەڵاتی هەڵبژێردراوی ڤەنزەویلا.
رێڕەوی بەكار هێنانی هێز تەنیا وڵاتانی ئەمریكای لاتینی نەگرتەوە، بەڵكوو بەرەو شوێنانی دیكەی تێپەڕاند، بە تایبەتیش باسی وڵاتانی جیهانی عەرەب و ئیسلامی و كیشوەری ئاسیا دەكەین.
ئەمڕۆ هەبوونی هێزی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە پتر لە وڵاتێك لە وڵاتانی ئەم ناوچە فراوانەی ئاماژەمان پێ كرد، پاساوی ئەو هەبوونەش زۆرن، بەڵام بە دەوری ئەوەدا گرێژنە دەبەستن كە ویلایەتە یەكگرتووەكان ناوی دەنێت بەرژەوەندیی هەستەوەری خۆی: پاراستنی ئاسایشی وڵات، شەڕ كردن لەگەڵ تیرۆر لە شوێنی دروست بوون و گەشە كردنیدا، شەڕ كردن دژ بە رژێمەیلی دیكتاتۆری بە هۆی ئەوەی مایەی هەڕەشەن بۆ ئاسایشی هەرێمایەتیی خۆیان و بۆ سەر جیهانیش، هەڵبەت هەروەها بەوەی كە مایەی هەڕەشەن بۆ بەرژەوەندیی هەستەوەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
بەڵام، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی سەراپاگیر لە دەست تێوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە دەرەوەی خاكی خۆی حاڵی بین، باسی هەندێك رووداو دەكەین. وەك ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یارمەتیی پێشكەش بە هەندێك رژێمی سیاسیی نادیموكرات لە هەردوو جیهانی عەرەب و ئیسلام دەكرد، هەروەها بەر لە دەست تێوەردانی ئەم دواییەی لە عیراق و لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی، ویلایەتە یەكگرتووەكان پێشووتر پشتگیریی لە ئێران كرد، هەروەها پشتگیریی لە عیراق كرد كە رژێمی سەدام حوسێن لە سەر تەخت بوو، ئەویش لە پێناو ئەوەی شەڕی كۆماری ئێران بكات. هەروەها لایەنگری موجاهیدینی ئەفغان بوو كە ئەوكات گوڕ و تین بە بزووتنەوەی توندڕەوی ئایینی درا، هەروەها گەلێك رژێمی دی هاوپەیمانی بوون كە هەرگیز ناكرێ لە ریزی سیستەمەیلی دیموكراسی دابندرێن.
دیموكراسی هیچ ئامادە بوونێكی نەبوو لەو كاتەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لایەنگری و چاودێریی چەند رژێمێكی سیاسیی دەكرد. دیموكراسی مەبەست نەبوو، كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكان پشتگیریی ئاشكرا و نهێنیی پێشكەش بە بزووتنەوەگەلی ئۆپۆزسیۆن دەكرد، كە ئەوان مەرج نەبوو دیموكراسی بن، بەڵكوو مەبەست ئەوە بوو ویلایەتە یەكگرتووەكان بەكاریان بهێنێت بۆ گوشار خستنە سەر حكوومەتی ئەو وڵاتانەی كە ئەو بزووتنەوانەیان تێدایە.
لە هەموو دەست تێوەردانەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دیموكراسی مەبەست نەبوو، تەنانەت دەست تێوەردانی ئەم دواییەشی لە عیراقدا. بەڵكوو پێوەری هەرە روون، ئەوەیە كە زلهێزان ناوی دەنێن بەرژەوەندیی هەستەوەری ئەوان، كە بریتییە لە قۆرخ كردنی سامانی وڵاتانی دی، هەروەها ئاراستە كردنی سیاسەتی ئەوان هەمبەر بەو سامانە بەو جۆرەی خزمەت بە بەرژەوەندیی ئابووریی ویلایەتە یەكگرتووەكان دەكات. ئەم واقیعەش بریتییە لە رێكخستنی جیهان بە گوێرەی بەرژەوەندی هەستەوەری زلهێزێك، نەك دامەزراندنی سیستەمێك بۆ جیهان. هەڵبەت ئەگەر گریمانە بكەین كە هەموو وڵاتان كاریان بۆ سەپاندنی بەرژەوەندیی هەستەوەری خۆیان كرد، بەو چەشنەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ پاراستنی ئەوەی پێی دەڵێ بەرژەوەندیی خۆی، دەیكات، كە ئەو بەرژەوەندییە دەست وەردان لە وڵاتانی دی دەگرێتەوە، ئەوا سیستەم لە جیهاندا نامێنێ و پەشێوی دەبێتە سیمای سەرەكی.
هەر بۆیە درێژە بە دیدی خۆمان بۆ جیهانی هاوچەرخ دەدەین بەوەی جیهانێكە لاسەنگ، پێشمان وایە رواڵەتی سەرەكیی ئەو لاسەنگییەش هەڵگێڕانەوەی پەیوەندیی نێوان ماقووڵ و هێزە، هێزیش دەكرێتە پێوەر نەك ماقووڵی. ئەمەش وامان لێ دەكات پێمان وا بێت كە جوولەی زلهێزان بە سەركردایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكان بەرەو بەرقەرار كردنی سیستەمێك بۆ جیهان ناچێت، بەڵكوو بەرەو شڵەژاندنی سیستەم و ماقووڵیی جیهان دەچێت. سیاسەتی شڵەژاندنی جیهان درێژەی هەیە، مادام كە ئەو سیستەمەی تێدا مەبەستە، وابەستەی ماقوولیەت و دادی نێوان گەلان نییە. سیستەمی جیهان خواستێكە هێشتا نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە ببێتە پێوەرێك.
جیهانی هاوچەرخ دژی ئەوەی زلهێزانی دەیڵێن، هەڵبەت هەر ئەوانیش تێیدا باڵادەستن، بەرەو رێی رووخاندنی سیستەمی جیهان و شڵەژاندنی دەڕوات، لە بری ئەو سیستەمەی لێی چاوەڕوان دەكرێت. ئەو شەڕ و ململانێیەی لە هەموو شوێنێكدا دەیبینین، نیشانەیەكە بۆ رووخاندنی سیستەم، هەرگیز ناكرێ وەك سەرەتایەك بۆ بنیاتنانی سیستەمێكی نوێ قبووڵ بكرێت، تەنیا ئەوكات نەبێت كە نیشانەی ئەرێنی لەبارەی سیستەمێكی نوێی جیهانی لێ بەدی بێت. ئێمە پەی بە سیاسەتی زلهێزان سەبارەت بە رەوشی ئێستای جیهان نابەین، كە ئاخۆ كار بە ئاراستەی بنیاتنانی سیستەمە، چونكە بەردەوام بوونی باڵادەستیی ناماقووڵ، نیشانەیە بۆ شڵەژاندنی جیهان.