نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

لەوە ناچێ ئەمڕۆ گوتارێك هەبێت كە زاراوەی جیاوازیی تێدا نەبێت. بەكار هێنانی زاراوەكەش تەنیا بەند نییە بە گوتاری فەلسەفییەوە، بەڵكوو ئێمە ئەو چەمكە لە لای ئەوانەشدا دەبینین، كە هەڵگری ئایدیۆلۆژیان و ئەوانەی رەخنەگری وێژەن، هەروەها (لە لای) رەخنەگرانی سینەما و هونەری شێوەكاری و سیاسەتمەداران، تەنانەت لە لای میدیاكاران و ریكلامكارانیش. بە زۆریش دەبینین ئەو زاراوەیە هێندە لەو واتایانە لا نادات، كە چەمكێكی دیكەی تەمەن درێژتر (كۆنتر) هەڵی گرتووە، ئەویش چەمكی دیالێكتیكە، وێڕای ئەو لایەنی نەرێنی و دژبەرییەی دەشیگرێتە خۆ. كەواتە چ پاساوێك هەیە كە پەنا بۆ چەمكێكی دی ببەین بۆ گوزارشت كردن لە دژبەری و ناكۆكی (جیاوازی). ئەگەر زاراوەی دیالیكتیك پڕ بە پێست بێت؟ بە رواڵەت هیچ پێویست بەوە ناكات، تەنیا مەگەر كاتێك چەمكی جیاوازی شتێك بگرێتە خۆ كە دیالیكتیك «تێپەڕێنێت»، بەوەی چەمكێكی جیاواز لە دژبەری و تەنانەت جیاواز لە خودی ناسنامەش بە دەستەوە بدات.
خۆ رەنگە بۆ وەڵام دانەوەی ئەم پرسینە، كە پتر لە پرسیارێك لە خۆ دەگرێت، پێویست بە هەڵوەستە كردن بكات لە ئاست خودی چەمكی جیاوازیدا، بەر لە دیاری كردنی ئەوەی كە بە كردەنی ئەوە لەخۆ دەگرێت، كە نەك هەر دیالیكتیك تێدەپەڕێنێت، بەڵكوو مێژوویەكی دیاری كراوی فەلسەفەش تێدەپەڕێنێت. ئیدی سەرەتا دەبێ جیاوازی چی بێت؟
(ژان بوفری) نووسیویەتی: «با لە پەیڤی (différence) رابمێنین. ئەوە گواستنەوەیەكی نیمچە دەقاودەقی پەیڤی (دیافورا)ی گریكە. (فورا) لە كاری (فیری)یەوە هاتووە، كە لە زمانی گریك (یۆنانیی كۆن) و پاشان لە زمانی لاتینی (feri) واتە: بار و گواستنەوە. كەواتە جیاوازی دەگوازێتەوە، چی دەگوازێتەوە؟ واتە پێشگری پەیڤی (دیافورا) ئەوەی وەپێش (فورا) كەوتووە دەگوازێتەوە، واتا پێشگری (دیا) كە واتای دووركەوتنەوە و بۆشایی دەدات. جیاوازی دوو تەبیعەت دەگوازێتەوە كە لە بەراییدا لە یەكدی جودا نین، یەكیان لە ئەوی دی دوور دەخاتەوە. هەڵبەت ئەو دوورخستنەوەیە لە یەك دابڕان نییە. ئەو، بە پێچەوانەی ئەوەوە، ئەو دوو لایەنەی لە یەكیان دوور دەخاتەوە، لە یەكتریان نزیك دەكاتەوە.
رەنگە گرنگترین شت لەم دیاری كردنەی چەمكی جیاوازی لێرەدا، چركەساتی دوورخستنەوەی نێوان هەردوو لایەنەكە نییە، چونكە ئەوە وەك بەدیهییەكی دژبەری و جیاوازی وایە، ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە كە جیاوازی لە كاتێكدا هەردوو لایەنەكە لە یەكدی دوور دەخاتەوە، لە یەكیشیان نزیك دەكاتەوە. بە زۆری ئەم لە یەك نزیك كردنەوەیە لە دیاری كردنی جیاوازیدا فەرامۆش دەكرێت، تەنانەت ئەگەر رەچاویش بكرێت، ئەوە تەنیا بۆ چركەساتی تێك هەڵكێشانی دیالیكتیكی دەگەڕێندرێتەوە.
هەڵبەت ئەوەی بە دروستی «جیاوازی» لە دیالیكتیك جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە ئەم تێك هەڵكێشانە بریتی نییە لە تێك هەڵكێشی دیالیكتیكیانە، ئاشتەوایی نییە لە نێوانی دژیدا. پێشتریش (هایدیگەر) زۆر جار جەختی كردووەتە سەر ئەو خاڵە. دووپاتیشی كردووەتەوە «ئێمە تەنیا بە كۆ كردنەوەی دژبەران و لە ئامێز گرتنیان و ئاشت كردنەوەیان ناوەستین»، بەڵكوو «هەموو یەكبوونی شتانێك لە بەردەممان نمایش دەكات، كە لە بوونی خۆیدا هەمەڕەنگ و جۆربەجۆرە، كەچی لە هەمان مەجلیسدا گرد بوونەتەوە.»
ئەو (یەكبوونە: یەكێتییە)ی جیاوازی لە بەردەمی ئێمەدا، وەك جووڵەیەكی بێ كۆتایی بۆ كۆ كردنەوە و جیا كردنەوە نمایشی دەكات، ئەوە یەكبوونی دژانە. چونكە جووڵە لێرەدا لە نێوانی گیاندار و دژ یان دژبەرەكەیدا نییە، بەڵكوو خودی گیاندارەكە بنكەن دەكات (دیخواتەوە). ئەمەش خاڵێكی دیكەیە بۆ لێك جیا كردنەوەی جیاوازی لە دیالیكتیك. نەرێنی لێرەدا جووڵەی بێ كۆتاییە كە خود نەك هەر لە دژبەرەكەی دوور دەخاتەوە، بەڵكوو یەكەم و بەر لە هەر شتێك لە خۆی (خودی) دووری دەخاتەوە. دوورخستنەوە و نزیك كردنەوە لێرەدا لە «ناوەوە»ی گیانداردا روو دەدات، ئەوە ئەگەر دروست بێت قسە لەبارەی ناوەوە بكرێت. جیاوازی لە ناسنامەدا لە ئارادایە. بیرمەندانی جیاوازی بەم چەشنە ناسنامە دیاری دەكەن، كە (ا) یەكسانە بە (ا) «وەك جووڵەیەكی بێ كۆتایی هەر لایەك لە دوو لایەكە لە خۆی دوور دەخاتەوە، بە كاریگەریی ئەو دوورخستنەوەیەش لە یەكیان نزیك دەكاتەوە»، ئەوە بە گوتەی (میشێل فۆكۆ). ئەوەی لەم هاوكێشەیەدا بە لایانەوە گرنگە، هەردوو لایەكە نییە، یان دروستتر ئەو لایە نییە كە لە خۆی هەڵدێت (رادەكات)، بەڵكوو ئەو ئاوبارەیە كە نیشانەی یەكسانەكە كێشاویەتی، كە ئاوبارێكی دوور و درێژی بێ كۆتاییە، ئەو جووڵەیەیە كە زەمان دەخاتە «نێو» گیاندارەوە، ئیدی رێی ئامادەبوون و جووت بوونی لێ دەگرێت. بۆیە ئەوان ناسنامە لەو جووت بوونە جیا دەكەنەوە. وا دادەنێن كە خودیش لە خۆیەوە دوورە، واش تەماشای ئەوی دی دەكەن، نەك وەك ئەوەی لە دەرەوە را دێت، بەڵكوو دووریی خودە لە خۆیەوە. بە بۆچوونی ئەوان، جێیەك نییە بۆ ناسنامەیەكی كوێر كە زادەی نەبوونی ئەوی دیكەیە، ئەوان لە ئاستی تێزدا جیاوازی دەخەنە روو، بە بێ ئەوەی پێویست بێت كە «دەرچوون» بەرەو دژبەر هەبێت. ئەوان لەوەشدا تەنیا كاری نەرێنی نابینن، بەڵكوو كارێكی ئەرێنی دەبینن كە ناسنامە «گەڵاڵە» دەكات و بنیاتی دەنێت. خۆ رەنگە هەر ئەوەش بێت مەبەستی (جیل دولوز) كە دووپاتی دەكاتەوە: «كارەكە پەیوەستە بە رەهەندێكی ئەرێنیی نێوانی ناكۆكانەوە: ئەو رەهەندەیە لەو جێیەی لەگەڵ یەكدا ناكۆكن، یەكیان بەرەو ئەوی دی دەگوازێتەوە.»
وا دەبینین كە جیاوازی (ناكۆكی) بەم واتایە، هەر تەنیا چاو خشاندنەوە نییە بە چەمكەیلی نەرێنی و دژبەری و جیاوازی، بەڵكوو تەنانەت (چاو خشاندنەوەشە) بە خودی چەمكی ناسنامەدا. كەواتە چەسپاندنی چەمكێكی نوێ لەبارەی جیاوازییەوە بریتییە لە دانانی تیۆرییەكی جیا لەبارەی ناسنامەوە، دانانی (كۆجیتۆ)یەكی نوێ، كە «من» دەكاتە «ئەوی دی»، ئەوە بە گوتەی (رامبۆ)ی شاعیر.
ئەم هەوڵ و گواستنەوەیە بەرەو ئەوی دی، وا دەكات جیاوازی بە تەواوی جیا بێت لە تەنیا جوداییەك و بەس. هەموو جوداییەك جیاوازی نییە. لەم بارەیەوە، (هیگل) ئەوە دوور دەخاتەوە كە پێی دەڵێ جیاوازیی سادە، كە یەكبوونی ناسنامە وەك گونجاو دەنوێنێ (هەرس دەكات)، واش درك بە جیاوازی دەكات كە جیاوازییەكی نێوان یەكەگەلی داخراوە. ئەم جیاوازییەی كە تێیدا لایەنێك لە لایەنەكان گوێ بە ئەوی دی نادات (différence indifférente)، وا لە گیاندارانی لە یەك جیا دەكات كە تەنیا فرەییەكی پەرت بن. ئەو فرەیی یەكانە (یەكەكان) كە تێیدا لایەنێك گوێ بە ئەوی دی نادات. ئەو بەرەو ئەو ناچێت، لەویش گرنگتر ئەو تەماشای گیاندار ناكات لەو درزەی دروستی دەكات، كە دوور لە خۆی دای دەنێت، واش دەكات نەرێن تێیدا لانە بكات.
ناتوانین نكووڵی بكەین كە دیالیكتیكیش ملكەچی یاسای نەرێنە. بەڵام جیاوازی تا دوورترین مەودا نابات، هەر زوو ئەو رێگایە دەگرێتە بەر، كە بەرەو خودێتیی جووت لەگەڵ خۆی دەیگێڕێتەوە، واش لە خودێتی دەكات كە بەس بێت بۆ دۆزینەوەی دژبەری و تێگەیشتنی (حاڵی بوونی). بە لای دیالیكتیكناسانەوە دژبەری جیاوازییەكی گەورەتر نییە، تەنیا سەبارەت بە جووت بوون و بە نیشانەكانی ئەوە نەبێت. ئەم دژبەری (ناكۆكی)یە لە ئاسۆی ناسنامەیەكەوە لێی حاڵی دەبین كە دیالیكتیك هەوڵ دەدات گەڵاڵەی بكات و بیپارێزێت. دروست ئەوەی جیاوازی دەیخوازێت، بریتییە لە رزگار كردنی نەرێن لە هەژموون (باڵادەستی)ی گشتە، كارەكەشی بە كاریگەریی هیچ پێكهات و تێك هەڵكێشێك رانەگیرێت.
كەواتە گواستنەوە لە دیالیكتیكەوە بەرەو جیاوازی، گواستنەوەیە لە چەمكێكەوە لەبارەی گیاندار و لەبارەی زەمان و لەبارەی ناسنامەوە، بەرەو چەمكەیلی «جیا: ناكۆك». ئەوە تێپەڕاندنی میتافیزیك و «لۆژیكەكەی»ـەتی، نەك میتافیزیكی ناسنامە وەك ئەوەی هەر تەنیا لە لای مامۆستای یەكەم (ئەرستۆ) دیاری كرا، بەڵكوو میتافیزیك بەوەی كە مێژووە بۆ گیاندار و بنیادە بۆ بوون. ئەویش، وەك نیچە روونی كردەوە، بنیادێكی ئەفلاتوونییە و لەسەر دوانەی دژبەر رۆنراوە، ئاشت بوونەوەی خۆی لە لۆژیكی دیالیكتیكانەدا دەبینێتەوە. رەنگە هەر ئەوەش بێت وا لە بیرمەندانی جیاوازی بكات، خۆیان لە بەكارهێنانی وشەی فەلسەفە دوور بخەنەوە، ئەوان باسی «فەلسەفەی جیاوازی» ناكەن، بەڵكوو ئەوان زاراوەی هزریان پێ پەسندترە، وای دادەنێن كە هزر بە دیرۆك و لۆژیك فەلسەفەی تێپەڕاندووە.