سیاسەتی پەنابەران و ئەخلاقی سیاسی 2-2

سیاسەتی پەنابەران و ئەخلاقی سیاسی 2-2

نووسه‌ر :رێبوار سیوەیلی

لە چیرۆكیی خانمە دانماركیەكەوە، كە لە بەشی پێشووی ئەم وتارەدا گێڕامەوە، ئەوە تێگەیشتین، كە لە جیهانی ئەمڕۆكەدا، پرسی ئەوانیتر پێوەندییەكی ڕیشەیی هەیە بە پرسی ئێمەو شوناسەوە. شوناسی ئێمە لەبەر تیشكی ئەو تێڕوانینانەدا بۆ ئەوانیتر هەڵدەسەنگێنرێن، كە لێرە لەگەڵ ئێمە دەژین و سەردانمان دەكەن. پێوەری ئەوەی ئێمە میللەت و نەتەوەیەكی چۆنین و چ بنەماگەلێكی كەلتوری و بەهایی، لە كۆمەڵگاكەماندا باڵادەستن، پەیوەستن بە جۆری نیگاكردن و هەڵسوكەوتمانەوە لەگەڵ ئەوانیتر. ئەویتر لە ڕۆژگاری ئەمڕۆكەدا هەر تەنیا پارسەنگی هەڵسەنگاندنی ڕەفتارە ئەخلاقییەكانی ئێمە نییە، بەڵكو پێوەری سیستەمی سیاسی و پرۆسەی دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤیشە لەم كۆمەڵگایەدا.
كێ لەگەڵ ئێمەیە؟ ئێمە لەگەڵ كێ ئەوەین كە هەین و گرنگیی ئەوانیتر بۆ ئێمە لە ڕووی یاسایی و سیاسی و ئاكارییەوە چییە؟
لە پۆلێنكردنێكی خێرادا، دەتوانین سێ جۆر ئەویتر لە كۆمەڵگای خۆماندا دەستنیشان بكەین، كە هیچ كات بەتەواوی و لەڕیشەدا لە ئێمە جیا نین و نەبوون. هەر لەبەر ئەوەشە كە چەمكی (ئێمە) لە ڕووی مێژووییەوە، چەمكێكی پێكهاتەییە. (ئێمە)ی ڕووت، بەدەر لە (ئەوان) بوونی نەبووە و نابێت، مەگەر لە فۆرمێكی ڕەگەزپەرستانە و پاكتاوخوازانەدا، كە نمونەكانی وەك فاشیزم و نازیزم و بزووتنەوە ناسیۆنالیستیە پەڕگیرەكان و بەعسیزمی عێراق و سووریا، بەرجەستەكەری بوون. ئێمەیەك، كە دروستكەری سوپا و جەنگ و ستەمكارییە..
بۆ ئەوەی ئێمەی ڕاستەقینە بدۆزینەوە، پێویستە ئەوانیتر بناسین و پێگەیان لە كۆمەڵگادا دەستنیشان بكەین و دان بە مافەكانیاندا بنێین و سیاسەت و بەرنامەیەكمان هەبێت بۆ چونێتی مامەڵەكردن لەگەڵیاندا..
كوردە گەڕاوەكانی هەندەران:
سێ جۆر پەنابەر لە وڵاتی ئێمەدا دەژین: كوردە گەڕاوەكانی هەندەران، كوردە بێگانەكان و غەیرەكورد، كە هیچكامێ لەمانە ئاسوودە نین و بوونەتە قوربانیی كەمتەرخەمییەكی سیاسی و ئیداریی بێوێنە. بەپلەی یەكەم سیاسەتی پەنابەری لە وڵاتی ئێمەدا عەیبێكی گەورەی حكومەتی ئێمەیە لە مامەڵەكردنیدا لەگەڵ كوردە گەڕاوە و دیپۆرتكراوەكانی وڵاتان. چەندین كەسانی گەنج دەناسم كە لە ساڵانی ڕابردوودا گەڕاونەتەوە، یان هێنراونەتەوە نیشتیمانەكەیان و دوایین ئازارە ڕۆحی و تراژیدیاكانی ژیانیان لێرە بەسەر هاتوون. یەكێ لە نوقسانیە هەرە دیارەكان لە دیسكۆرسی سیاسیی ئێمەدا، (كە ئەم سیاسەتە بەردەوام دەباتەوە سەر ڕەگوڕیشە پێشمۆدێرن و خێڵەكییەكەی) ئەوەیە كە هیچ پێناسەیەك و چوارچێوەیەكی یاسایی و تیۆریكی ستاندارد نییە بۆ ئەو بوونەوەرەی ناوی پەنابەرە. هیچ بەرنامەیەكی پێشینەی ڕوون نییە بۆ چۆنێتی مامەڵەكردنی یاسایی و ئیداریی و بۆ چۆنێتی گونجاندنەوەی ئەو هاووڵاتیانەی كە بۆ ماوەیەك ئەم وڵاتە جێدەهێڵن و پاشان بەناچاری یان هەڵبژاردنی خۆیان دەگەڕێنەوە وڵات. لەنیگای كولتووری سیاسی ئێمەدا واباوە، ئەوەی نیشتیمان بەجێدەهێڵێ، بە دۆڕاو حیسابە و لەكاتی گەڕانەوەشیدا نەك پێشوازیی لێناكرێ بەڵكو سزای ڕۆحیی و مەعنەوی دەدرێ. كەم دەستەی گەڕاوە هەبوون لە فڕۆكەخانەكاندا و لەكاتی پشكنین و كۆنترۆڵدا هەستیان بە بێڕێزی و چەوساندنەوە نەكردبێ و ژمارەی ئەو ناخۆشیانەش كە لەو شوێنانە و لەنێوان كارگوزاران و هاووڵاتیاندا دروست دەبن، كەم نەبوون. ئەمە جگە لە نەبوونی پلانێكی پێشوەخت بۆ بەگەڕخستنەوەیان لەبواری ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووریدا و سوودوەرگرتن لەو توانایی و پیشە و شێوازی ژیانەی فێری بوون و بەتەنگەوەچوون و دەستگرتنی ئەوانەیان كە پێویستییان بە دەستگیرۆیی هەیە.
حكومەتی ئێمە لە جیاتی ئەوەی بۆخۆی پێشوازیی لەو هاووڵاتیە گەڕاوانە بكات، پشتگوێیان دەخات و دەیانداتەوە دەست كولتووری خێزان و ملكەچی ژێر دەسەڵاتی باوكسالارییان دەكاتەوە، بەبێ ئەوەی لە ئاكامە نێگەتیڤەكانی ئەو پشتگوێخستنە بگات بۆ كۆمەڵگاكەمان. بەبێ ئەوەی بەدواداچوون بۆ مافەكانیان بكرێ و بەبێ ئەوەی ئەو مژدانەیان بۆ بهێنرێتە دی كە پێیاندراوە ئاسانكارییان بۆ بكرێ لە نیشتەجێكردنەوەدا.
ئێمە خاوەنی وزەیەكی دیسیپلینكراو، خاوەن ئەزموون و بڕوانامەی خەزنكراوی پەنابەرانی گەڕاوەین، كە زۆر بەدەگمەن لە شایستەكانیان سوود وەگیراوە. زۆرینەی ئەوانەی دزەیان كردۆتە ناو دەزگاكانی حكومەتی هەرێمەوە و نمونەی فەشەل و گەندەڵی بەرجەستەدەكەن و هاووڵاتیان لە حكومەت تووڕە دەكەن، لە هەندەرانیش هەر فاشیل بوون. لەناو ئەمانەدا كۆمەڵێ لە كوڕان و كچانی بەرپرسەكانی تیایە كە پۆستی دیارو كاریگەرییان دراوەتێ، وەك ئەوەی میراتگری بێت. نمونەی كوڕی كۆنە وەزیرمان هەیە بە پلەی ڕاوێژكار لە ئەنجومەنی وەزیران، جگە لە ئینگلیزییەكی شەق و شڕی بازاڕیانەی بەریتانیا، كە زیاتر بۆ گفتوگۆی ناو كڵەپ و گرووپەكانی لاكۆڵان بەكار دەهێنرێت، هیچیتر نازانێت. نمونەی ئەو خاتوونانەمان هەن، كە خزمی فڵان و فیسارە بەرپرسن و بەهەمان نازیی دیوەخانەوە لە ئۆفیسەكانی حكومەتدا دەوام دەكەن. سەدان نمونەی كارناس و پسپۆڕیشمان هەیە، كە ناتوانن لە وڵاتەكەدا بمێننەوە چونكە پشتیوانیی بنەماڵەیی و حیزبیان نییە. چونكە لەسەرۆكایەتی حكومەت بڕیاری بوێرانە نییە بۆ نیشتەجێكردنەوەیان و خزاندنیان بۆ ناو دەزگاكان، بەتایبەتی ئەوانەی پێویستییان بە زانستە پراكتیكی و ئاماری و ژمارەییەكان و توێژینەوە و زانیاری هەیە. من هیچ حكومەت و پەرلەمان و سەرۆكایەتیەكم نەبینیوە ئەوەندەی ئەمانەی ئێمە ڕقیان لە توێژینەوە، ئامار و ڕاپرسیی و زانیاریی هەبێت. بە دڵنیاییەوە دەیڵێم: هەتا ئێستا حكومەت سەرژمێریی وردی هاووڵاتیانی نییە. نازانێت چەند شەهید، ئەنفالكراو، قوربانیی، گوندیی ڕاگوێزراو، ئاوەدانكراومان لە هەرێمی كوردستاندا هەیە. نازانێت چەند نەخۆشخانە، قوتابخانە، وەرزشگا و بنكەی تەندروستی، كشتوكاڵی و ڕێنمایی كەشناسیمان پێویستە. نازانێت هەبوونی هێزی كاری ئامادەكراو، چ مانایەكی هەیە بۆ كەمكردنەوەی خەرجیی و بڕی بودجە لە بواری تواناسازیدا. ئەم نەزانیە لە لایەكەوە ئەو وزە ئامادەیە دەپووكێنێتەوە و لەلایەكیترەوە دەزگاكانی حكومەت دەكاتە مەیدانی تەراتێنی ئەوانەی بە واسیتە و مەحسووبیەت پۆستیان لەم حكومەتەدا داگیركردووە، بەڵام ناتوانن كارا و ئەكتیڤ بن و حكومەتەكە دەكەنە نیشانەی ڕقی هاووڵاتیان..
كوردە «بێگانەكان» و غەیرەكورد:
دووەمین بەدبەختی لە سیاسەتی پەنابەریی ئێمەدا چۆنێتی مامەڵەكردن و ڕوانینی كۆمەڵایەتیانە و سیاسیانەی ئێمەیە بۆ ئەو هاووڵاتییە كوردانەی لە بەشەكانیترەوە ڕوویانكردۆتە ئێرە و بە تەنگ ئەو بانگەوازەوە هاتوون كە گوایە ئێرە شوێنی هاتنەدی خەونی كوردییە. ئەمانە هاوزمانە كوردەكانمانن كە ئێمە بەیاسای بێگانە و وەك هاووڵاتیی وڵاتانیتر مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین.
لە كتێبی (فەنتازیای خواردن)دا و لە وتاری (خواردنی پەنابەران)دا نووسیبووم: «كاتێ حكومەتێك بەگەڕانەوەی بۆ ئیرادەی میللەتی خۆی، یان بە بەكارهێنانی ئەو متمانەیەی میللەتەكەی پێیبەخشیوە، بڕیار دەدات دەرگا لەسەر كەسانێك ئاوەڵا بكات كە شایانی ئەوەن ژیانی خۆمانیان لەگەڵدا بەش بكەین، نەك هەر گوتویەتی ئەم وڵاتە جێگەی خەڵكانێكی دیكەیشی تێدا دەبێتەوە و ئەم خاكە بەتەنیا هی ئێمە نییە، بەڵكو گوتوشیەتی: پێویستە ئەو خەڵكانە متمانەی ئەوەمان پێبكەن، ژیانی ئەوان لەم وڵاتەدا بەدوور دەبێت لە هەر ستەمكارییەك كە یادگاریی ناخۆش بخاتەوە بیریان كە لە وڵاتی خۆیاندا بەسەریان هاتووە. وڵاتێك، یان حكومەتێك، یاخود میللەتێك، یانەكو كەسێك، كە دەرگای ماڵ و وڵات و كۆمەڵگای خۆی بۆ داڵدەدانی ئەوانیتر خستۆتە سەر پشت، نەك هەر پیشانیداوە، بوونی كەسانی دیكە لەم وڵاتەدا، بوونێكی ئاسوودە دەبێت، بەڵكو مژدەی ئەوەیشی پێداون كە ئێرە شوێنی مانەوە و پاراستنی ئەمنییەتی ئەوانە. لێرەشەوە، لە پشت هەر دەرگا كردنەوەیەكی لەو بابەتەوە، خەڵكی نیشتەجێی وڵات و هەرێمگەلێكی دیكەیشی بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ، هانداوە تاكو لە شوێنی خۆیان هەڵكەندرێن و بێنە ئێرە. هیچ كەسێ هانا بۆ وڵات و حكومەت و میللەتێكی دیكە نابات، ئەگەر دڵنیا نەبێت لەوەی داڵدەی دەدرێ».
بەڵام پرسیار ئەوەیە ئێمە چۆن داڵدەی كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستانمان داوە؟ كوردی باكور و خۆرئاوای كوردستان هێشتا ژمارەیان كەمە، بەڵام خۆ كوردەكانی ڕۆژهەڵات، كوردەكانی سنە و مەریوان و بانە و مەهابادێ، ئەوانی میاندواو و شنۆیە و سەقز و بۆكان و سەردەشتێ، كوردی گوندەكانی خۆرهەڵاتی كوردستان و كوردی شارەكانیان، ماوەیەكی زۆرە لەگەڵمانن و لەنێوماندان و تێكەڵمانن. مەگەر هەر ئەوان نەبوون لە شۆڕشی ڕزگاریخوازی و لە كۆڕەوی جەماوەریدا، سفرە و ئامێز و ماڵی خۆیان دەگەڵ بەشكردین و بۆ یەكەمجار ماڵی خودایان لە ماڵی عیبادەتكردنەوە كردە شوێنی حەوانەوە و بەهانەوەچوونی لێقەوماوان؟! دەبێ لە ئاست ئەواندا كەمێ شەرم بمانگرێ و لانیكەم لە گوتاری سیاسیدا ئەوەندە شەرمن نەبین لە ئاست وڵاتانی درواسێ، (لەبەر خاتری ئەوەی كەلوپەلە نایلۆنییەكانی و شیر و ماست و بەنزین و بەستەنیە بۆگەنەكانیمان لێنەبڕێ)، ئیتر هەرچی مافی مرۆییە لەو كوردانەی بستێنینەوە، كە بەنیازی داڵدەدان و بەدوای هاتنەدی خەونەكانیان لە سایەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، هاتوونەتە ئەم بەشەی وڵاتەكەوە. حورمەتی ئەوان لەوێوەیە كە لانیكەم ئەوان لە سەدەی بیستەمدا كۆڵەكەیەكی هەرەگرنگی كولتووری كوردایەتیان لە بواری مۆسیقا و شیعر و هونەرەكاندا پێكهێناوە و لە خەباتكردندا لە پێش ئێمەوە بوون و ئەمێستاكەش لە بواری زانست و پسپۆڕی و بازرگانییدا بە حەوت شەقاوان بۆڕی ئێمەیان داوەتەوە. ئەوە چ ئەخلاقێكی سیاسیە كە نەتوانیت یەك ڕۆژ لە ساڵدا بەڕەسمی و وەك هاودەنگی لەگەڵ كوردەكانی ڕۆژهەڵات ڕابگەیەنی كە پێویستییەكی مەعنەوی ئەوانە؟ ئەوە چ گوتارێكی یاسایی و سیاسیی و ئیدارییە كە تۆ لە حكومەتی هەرێمدا وەك بێگانە مامەڵە لەگەڵ ئەوانە بكەیت كە بەشێكن لە خۆت؟ ئەوە چ نەریتێكی ئیدارییە كە هەفتانە و مانگانە كارتی مانەوە بەو كوردانە مۆر بكەیت كە بەشێكی زیندووی ناو كۆمەڵگاكەتن و كەچی تۆ لە ئۆردوگاكاندا نیشتەجێیان دەكەیت؟ ئەوە چ نەریتێكی ئیداری و ئەكادیمی و زانستییە كە لەهەرلا مامۆستایانی كوردی ڕۆژهەڵات لە زانكۆ و سەنتەرە زانستییەكانت دوور دەخەیتەوە و بە گرێبەست نەبێ بە دەگمەن دامەزراندنی هەمیشەییان بۆ پەسەند دەكەیت و شوێنی حەوانەوە و دڵنیاییان نادەیتێ. ئەمەش لەكاتێكدا، ئەوان لە ڕووی زانستی و میتۆدییەوە لە زۆرێك لەو پسپۆڕ و ڕاوێژكارانەی حكومەتی هەرێم دەستپاكتر و وردتر و دڵسۆزترن. زیرەكترین قوتابییەكانی زانكۆ كوردەكانی ڕۆژهەڵاتن و كەچی كاتێ لە خوێندن دەبنەوە كاریان نادەینێ!
بەبڕوای من تاكە پێوەرێ بۆ هەڵسەنگاندنی ئەخلاقی سیاسی و كولتووریمان لە ئاست ئەو كوردە بە بێگانەكراوانەدا ئەمەیە: كەی توانیمان دەنگی سەید عەلی ئەسغەر، حەسەن زیرەك، ماملێ و خالقی، كەی توانیمان دەنگی ئازادیخوازانەی شیعری هێمنی موكریانی و ڕەنگی گوڵی سەر قاڵی و فەرشی كچانی سابڵاخ و سنە و سەقز و كەی توانیمان پەتی ملی قازی و هاوڕێكانی لە یادوەری نەتەوەیی خۆمان بسڕینەوە، ئەوكاتە بۆمان هەیە كەم لوتف و لوتبەرز و بێمننەت بین لە ئاست كوردی خۆرهەڵاتدا. بەپێچەوانەی ئەمەوە، ئێمە بەو كەم لوتفی و بەپەراوێزخستنەی ئێستای ئەوان لەم بەشەی كوردستاندا، هیچمان نەكردووە لە ئاشكراكردنی ئەخلاقیی سیاسیی ترسەنۆكانە و دووڕووییمان زیاتر، كە هیچ مافێكی بۆ ئەو پەناهێندانە تیادا نییە. سەبارەت بەوەی ئەو كوردانە لە سایەی حكومەتی كوردستاندا لە چ مافێكی مرۆیی و پێویستیی ژیان بێبەشن، پێویستە خۆیان بدوێنین. بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە هەبوونی سیاسەتێكی پەنابەری و مامەڵەكردنە لەگەڵ پەنابەراندا، كە لەسەر هەندێ پرانسیپی مرۆییەوە دامەزرابێ و تەئمینی لانیكەمی ئەو مافە بكات كە نەهێڵێ پەنابەر هەست بەوە بكات، پەنابەربوونەكەی سەرچاوە و هۆكاریی بێڕێزیی و شكانی گەورەیی مرۆڤانەی ئەوە. پەنابەرێتی، بەهەموو دەستكەوت و دەرئەنجامە چاوەڕوان نەكراوەكانیشییەوە، لە دنیای ئەمڕۆدا دیاردەیەكی گڵۆباڵ و هەروەكچۆن ناكرێ دەرگای وڵات بەسەر ئەو كەسانەدا دابخەیت كە پێویستییان بە هاتنە ناو كۆمەڵگاكەت هەیە، ئاواش ناكرێ بەبێ ڕێنمایی و سیاسەتێكی پەنابەری چەسپاو، مامەڵە لەگەڵ پەنابەراندا بكەیت..
بەكورتی، ئەو نموونانە و نموونەی دیكەی مامەڵەكردنمان لە ئاستی گوتاری سیاسیدا، لەگەڵ ئەو پەنابەرە بێگانانەو بەتایبەتی لەگەڵ ئەو هاووڵاتیە عەرەبانەی كە عێراقمان یەكەو هەموو شتێكیترمان جیا، كە خودامان یەكە بۆخۆمان تەنیا، ئاشكرای دەكەن، كە سەرۆكی ئێستای حكومەت، بەسیرەتی هەبووە، بەڵام ئەو ترووسكاییە نەبۆتە هۆی داڕشتنی سیاسیانە و یاساییانەی دیسكۆرسێكی پتەوی سیاسەتی پەنابەران لە وڵاتەكەماندا. ڕەنگە هۆكاری هەرە سەرەكی ئەم كەموكوڕییەش خەتای پەنابەران خۆیان بێت، كە هێشتاكە نەبوونەتە بابەتێ بۆ پڕۆژەی بازرگانی و ئابووری. ئەوان هێشتا نازانن كە سەری ئەوان لە لای ئێمە هێندەی سەری گندۆرە و شووتیی عەزیز نییە و بۆ ئەوان نەك هەر پێناسەیەكی ستانداردی سیاسی و یاساییمان نییە، بەڵكو ئەوانەیان كە لە سزا ئیداریی و وشكەخوڵقی عێراقیانەمان ڕزگاریان دەبێ، هەمان حەقیقەتی تاڵی هەژاریی، ناعەدالەتی، سانسۆر و دەستدرێژی و گرتن و بە جاسووسكردن و نادڵنیاییە، كە هەموویان لە سایەی ئەم حكومەتەدا و بەئاگاداری و بەبەرچاوی ئەم سیستەمە حكومڕانیەوە، دروستبوون.
ئەنجام:
لە ئێستادا حكومەت پێویستیی بە كرانەوەیەكی زیاتر هەیە لە ئاست ئەوانەدا كە ئێمە بە بێگانە و ئەوانیتر، ناویان دەبەین. حكومەت دەتوانێ بە ئاسانكاریی و كردنەوەی فەرمانگەیەكی پێشوازیكردن لە ئەوانیتر، لە بێگانەكان و لە كوردانیی بەشەكانیتر، هێزێكی كاری پڕۆفێشناڵ بخاتەگەڕ. بەم هۆیەوە، لە ڕووی مافەكانی مرۆڤ و پرۆسەی دیموكراتیزەكردنەوە، لە ڕووی هیومانیزەكردنی سیاسەتەوە دەرفەتی نوێ بۆ پەیوەندیەكانی حكومەت دەڕەخسێت و لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان و یۆنسكۆ و ڕێكخراوی جیهانیی مافی مرۆڤیشەوە، كەسایەتی سیاسیی حكومەت دەبێتە جێی متمانە و سوودمەند دەبێت لە پشتیوانە یاسایی و ئەمنی و ئابوورییەكانی ئەو ڕێكخراوانەوە. گرنگە ئەم حكومەتەی ئێمە گرنگیی بدات بەو دەرگایانەی كردنەوەیان ئاسانە، نەك لەو دەرگایانە بدات، كە كلیلی كردنەوەیانی دەستناكەوێت. داڕشتنی سیاسەتێكی هیومانیستیانەی پەنابەران لەم هەرێمەدا، هەمیشە كلیلێكی حازرە بۆ زۆر لە پەیوەندییە دیپلۆماتی و سیاسی و ئابووریەكان.
Top