نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی*

نوێگەری بزاوتی ڕەوش و مێژووی ناڕازیی بوونە لە خودی خۆی، ناڕازییە لە دامودەزگا سیاسییەكانی، ئارام نییە لە بەرانبەر ئەو چەمكانەی بۆ تاكگەرایی بەرجەستەی كردبوونەوە، لەو مانایانەی بۆ ئازادی دایڕشتونەتەوە، هەروەها ناڕەزایی بەو چۆنایەتیەی دیموكراتیەتی لەسەر بینا كراوە، بەو شێوازانەش ڕازی نییە كە بۆ بەرجەستەكردنەوەی مافەكان دایناون، كەواتە بزاوتێكە لە سكوندا لەنگەر ناگرێت، بەردەوام لە دواترو پاشەوەتر دەڕوانێت و هەمیشە نوێگەری نوێبوونەوەیە.

لێتوێژەرێكی فەرەنساوی لە دیاریكردنی چەمكی نوێگەریدا(مۆدێرنە)، پەرۆشانە ئاگاداریی ئەوەی داوە كە ئەم چەمكە لە ناو رۆشنگەری فەرەنسیدا ناخزێتە ناو چوارچێوەی توخمە دوالیزمەكانەوە، هەروەها لەبەرانبەر چەمكگەلی تردا بەراورد ناكرێت، ڕەنگە ئەم ڕوانینە كەمتر زەحمەت بێت وەك لە چەمكی پاشنوێگەری(پۆست مۆدێرنە)، وێڕای ئەوەی لە دەرەوەڕا، وا لە رۆشنگەریی دەڕوانرێت وەك ئەوەی لە ڕووی فیكرییەوە نوێگەری لە پشتەوەی تەوژمی پاشنوێگەری بووبێت، هەندێكجاریش بەو شێوەیە لە پاشنوێگەری دەڕوانرێت كە درێژبووەوەی مۆدێرنە بێت، واتا قۆناغێكی مێژوویی پاش مۆدێرنە بێت، ئێمە لەم وڵاتەدا، نە ئەدەبیاتێك، نە تەلارسازییەك، نە فەلسەفەیەك نابینینەوە پێی بووترێت پاشنوێگەری، واتە پاشنوێگەری بوونێكی نائامادەی هەیە، تەنانەت دەستەواژەی پاشنوێگەری لە زمانی فەرەنسیدا بە هەڕمێن وەرنەگیراوە، بە پێچەوانەی زمانی ئینگلیزی و ئەو زمانانەی ترەوە كە بەو دەستەواژانە كاریگەر بوون، سەرەڕای دەرچوواندنی ئەو كتێبەی فرانسوا لیوتاریش بە ناوونیشانی (دۆخی پۆست مۆدێرن) كە لە ساڵی 1979 بڵاوی كردەوەو یەكێك بووە لەو كتێبە دانسقەو دەگمەنانەی لە بڵاوكردنەوەی ئەم چەمكەدا ڕۆڵێكی باڵای گێڕاوە، بە تەواوی پێچەوانەكەی ئەم بۆچوونەوە، ئەوەی دەشێت لەسەر زمانی دژكارلێك بووترێت، زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بێت و بڵێین زۆرترین بانگەشەكارانی چەمكگەلی نوێبوونەوەو پاشنوێگەری لە ناو نووسەرانگەلی زمانی عەرەبی پێكدێن، یان كاتێ دەوترێت چەمكی نوێگەری چەمكێكی تەمومژی فرە دەلالەتەو ڕەوت وسنووری بوارەكانی بوونی مرۆڤایەتی بەگشتی دەتەنێتەوە، هەروەها كاتێ دەوترێت شتەكان بە دژكارلێكەكانیانەوە باشترو ڕوونتر بەدەردەكەون، بەڵام ئەم لێكچواندنە لەو كاتانەدا ڕاست دەرناچێت ئەگەرهاتوو هەندێكجار لە بەراوركردنەكەدا دژلێكەكە ئاڵۆزتر بێت لەو توخم و ڕەگەزو چاوگەی كە لە بەرانبەری دادەنرێت..

ئەمەمان زیاتر بۆ ڕووندەبێتەوە كاتێ ڕوانینەكانمان چڕتر دەكەینەوە بۆ هەوڵەكانی دیاریكردنی بەراوردكردنەوەی چاوگەكان بە دژەكانی خۆیان، ئەوەتا بەلای بیرمەندانێكەوە ئەم بەرابەر وەستاندنەوەیە بۆ خۆی بەرابەربوونەوەی سكوونە بە بزاوت، سانكرۆنییە بە دیاكرۆنی ـ بە لای هەندێكیشەوە بەرابەربوونەوەی نوێگەری و تازەگەری لەبەریەكوەستانەوەی نموونەی باڵایە بە وەدیهاتووی فیعلیی، بە تایبەتی ئەو شتانەی لە وەدیهاتووەكەدا كەموكورتین، لە هەندێك جاریشدا ئەم بەراوردكارییە دەبێتە بەراوردكردن لە نێوان مەبەست لە لایەك و لەو لاكەی تریشەوە ئامانج لە سەیرورەتی وەرچەرخاندا، یان تەنیا بەرابەربوونەوەی بەرچاو (عەینی) و پەتییە(موجەڕەد)..

كارەكەش بە تەنیا لەم ئاستەدا ناوەستێت، هەن لەبری ئەوەی نوێگەری بخەنەوە ئەستێڵكی بونیادو قۆناغی مێژوویی خۆیەوە، ئەوا لەبەرانبەر تازەكردنەوەدا ڕایدەگرن، بەو شێوەیە لەمەدا نە مەبەست و نە ئامانج و نە نموونەی وەدیهاتووی فیعلی و نە پەتی (موجەڕەد)ی گشتییە، نە بەرچاوە (عەینی) تایبەتمەندەكەیە، هیچیان نابنە سەیرورەیەك بۆ وەرچەرخان، بەڵكو هەر لە دەسپێكەوە بەرانبەركەوتنەوەكە لە چوارچێوەی سۆسۆلۆژیای پەرەپێدان ڕوویدا كە لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردووداو لە جیهانی ئەنگلۆسەكسۆنیدا چەمكی تازەگەری تاوی سەندووە، لەم ڕوەوە هەندێك كەس ئاماژە بەو بۆچوونانەی هابرماس دەدەنەوە كە لەم بارەییەوە پێداگرتوو بووە لەسەر داماڵینی وتەزای نوێگەری لە هەموو باكگراوەندێكی فیكری و تخووب و مەسلەمەیەكی فەلسەفی، و لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای خۆكردیدا، سروشتێكی ئۆرگانی وەزیفەوی پێبەخشیوە، ئەمەش بە پێی تێڕوانینی پەرەسەندن و گەشەدان و دوور لە هەموو ئاسۆیەكی ڕوونی فەلسەفیانە، ئەم واتایە ئاڵۆزتر دەبێتەوە بە لای ئەوانەی هەوڵ دەدەن نوێگەری دیاریبكەن بە خستنە بەرابەری لەگەڵ پاشنوێگەریدا، واتا بە وشەی پاشەتر ی مەبەستدارەوە ئاڵۆزتر خۆی دەنوێنێ، هەندێك لە مشتومڕیاندا لە نێوان پاشنوێگەری و نوێگەری پاشەترەكەدا جیاوازی دەكەن، لەسەر ئەو بنەڕەتەی پاشنوێگەری هەر درێژبوونەوەی قۆناغی نوێگەرییە بە فراوانبوونی بازنەی دەسكەوت و بەرجەستەبوونەكانیەوە، واتە چەمكی عەقڵانیەتەكەی هێندە فراوان دەبێتەوە تا ناعەقڵانی بوونیش بگرێتەوە، چەمكەكانی توانای مرۆیی هێندە بەرین دەبێتەوە تا وەهم و ئەندێشەسازیش بگرێتەوە..تاد

وەك ئەوەی پاشنوێگەری بەلایانەوە بریتی بێت لە نوێگەرییەكی قووڵترو بەرجەستەبووتر، چونكە بە مروونەت ترو بەتواناتر بووە لەوەی دژلێكەكانی خۆی بخاتە ژێر باڵی خۆیەوە، لەمەشدا بە ڕوانینی ئەو كەسانە هەمیشە خەسڵەتی نوێگەری بە بەردەوامی دادەبڕێنرێت لە زاتی خۆی، لەمەوە پاشنوێگەری دروستكارو دیاریكاری نوێگەری دەبێت، نوێگەریش كۆچكردنێكی بەردەوامە، وەك ئەوەی لە تواناماندا نەبێت لە نوێگەری زیاتر بڕۆین، مادام پاشنوێگەری بووەتە ناوەڕۆكی بزاوت و جووڵانەوەكەی.

ئەم كارە تەواو پێچەوانە دەبێتەوە بە لای ئەوانەوەی نوێگەری بە پاشنوێگەری بەراورد دەكەنەوە، لەمەوە بە پێی پاشترەكە وا تەماشای نوێگەری دەكرێت وەك ئەوەی تەقلیدێ بێت، بەڵام هەر زوو بە لای ئەوانەوە هەردوو پاشترەكەی نوێگەری تێكەڵاو دەبن، پاشتری فەلسەفی و پاشتری زەمانی، ئەو كاتە بە ڕوونی نازانین داخۆ پاشنوێگەری تێپەڕێنراوێكی فیعلی نوێگەرییە یان نا، بەو پێوەرە بێت ئایا ئەمە تەقلیدێكە لە چاو پێشووتریدا یان قووڵبوونەوەی ڕێچكەی نوێگەریی خۆیەتی، یان گێچێكی پێوانەی خێراییە بۆ نوێگەری، بە واتای بەردەوامیدانە بە لۆژیكی نوێگەری و قووڵایی ڕەهەندەكانی، بەوەی وەك ڕەخنەگرتنێكی بەردەوام و تێپەڕێنراوێكی بەردەوامی زاتی خۆی بێت، لە بنەڕەتەوە ئەوەی ڕوون بێت لێرەدا جیاوازییەكە لەنێوان هەردوو شێوازەكەی پاش و واوەتر نییە، بەڵكو لە نێوان دوو تێگەیشتنە لە نوێگەرییە، یەكەمیان پێی وایە دابڕانەكە مەرج نییە دیاریكاری نوێگەری بێت، چونكە ئەوەیش خێرا، لەو كاتەدا كە پاشنوێگەری دێتە ئاراوە دەبێتەوە بە تەقلیدێك، دووەمین تێگەیشتن پێی وایە مادامەكی نوێگەری بە دابڕانێكی بەردەوام ئەژمار دەكرێت، هەرچی پاشنوێگەرییە دەبێتە نوێگەری نوێبوونەوە.

لەوە ناچێت دیاریكردنی نوێگەری بە بەراوردكردنەوەی لە بەرامبەر چەمكەكانی هاوبەرانبەری خۆیدا بتوانێت كاری دیاریكردنەكە ئاسان بكات بۆمان، چونكە بە خێرایی لە ژێر قورسایی چەمكگەلێكدا ژێر لم و نغرۆ دەبین كە بەمەش زەحمەتە لێك جیاكردنەوەیان لە یەكتری، كەواتە بۆ ئاوڕ لەو میتۆدە فەرەنساوییە نەدەینەوەو زۆر بە دوای چەمگەلی تردا خۆ ماندوو نەكەین، ئەگەر بێت و نوێگەری بە مانا بۆدلێری ــ نیتچەوییەكە وەربگرین ئەو كاتە لە جەوهەردا پاشنوێگەرییەكەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە، خۆیشمان لە بەرانبەر دوو هەڵوێستدا دەبینینەوە:
هەڵوێستێكی میزاژی مێژووییانەی وەسفكارو شرۆڤەكاریی ساردی ڕاپۆرتئاسایە كە خۆی بە كنەو پشكنین و سیما ناسییەوە مژووڵ دەكات، لە بەرانبەر هەڵوێستێكی دژلێكیدا كە بەو چەشنە لە نوێگەری دەڕوانێت وەك ئەوەی ستراتیژ بێت و سەردەمی نوێگەریش بەو واتایە تەماشا دەكاتەوە كە هاوشێوە وەك ئەوەی هایدگەر ناساندویەتی، بەوەی سەردەم ماوەیەكی زەمەنییە لە نێوان دوو مێژوودا، كە بە هۆیەوە واتاكانی پێوەندییەك لە نێوان ڕابردوو و داهاتوو دەتەقێنێتەوە، ئەو كاتە لە بەراوردكاریدا پێویستیمان بە هودنە دەبێت، هەر سەردەمێكیش بە نیسبەت مرۆڤەوە پێویستی بە جیهانێكی تازەیەو مرۆڤ ڕایەڵەكانی ئەو پێوەندییە تازەیەی جیهانی ڕابردوو و ئەوەی داهاتووش دەدۆزێتەوە..
لێرەوە نوێگەری هەڵوێستێكی خەباتگێڕانەیە و لە ئاگابوونی بە بزاوتێكی دابڕاوەوە بونیاد دەنرێت، نەك تەنیا بە هۆی زەمەنەوە، بە ڵكو زیندەبۆیە( كائن)كە بونیادی دەنێت، بە شێوەیەك زیندەبۆ وەك ئەو ڕەگەزە پێكەوە بەستراوە نامێنێتەوە لەسەر ئاستەكانی مەعریفی و كۆمەڵگەیی دروست بوو بێت، بەڵكو لە ناو پێگەكانی گونجاوی ناواخنی خۆیدا پەرت پەرت دەبێت و هەموو ڕەقییەكی دەبێتە هەڵم، كەواتە نوێگەری شێوازێكی پێوەندییانەی لەرزۆكە لەگەڵ ئێستادا، هەڵبژاردنێكی بە ئاگاییانەیە، چەشنە بیركردنەوەو هەستەوەرییەكە، ڕێگەیەكە بۆ هزراندن و ڕەفتارێكە كە پێویستە هانای بۆ ببرێت، ستراتیژیەتێكی تێكۆشانە لە بەرانبەر ستراتیژیەتە هاودژەكانیدا كە بە هێزی تەقلیدەوە خۆیان دەنوێنن، تەقلیدیەت بەردەوام بەرگری لە خۆی دەكات، فێڵزانانە خۆی دەگونجێنێت و بە هەزار شێوە دەمامك لەسەرڕوخساری خۆی دادەنێت تا هەموو دواندن و ئاخاوتنێك لە ناوەڕۆكی خۆی بەتاڵ بكاتەوە.
ئەوەی نوێگەری لە هەموو ڕەهەندەكانییەوە جیا دەكاتەوە ئەم تەنەكور كردنەیەتی لە زات، ئەم ئاستەنگدانان (عقوقیەت)ەیە، ئەم هەوڵەیەتی بەرەو دژلێك بوون، ئەم مەیلەیەتی بە ناڕازی بوون، لێرەدا مەبەستمان نییە بەو شێوەیەی كە نوێگەری هزرو ڕەخنەی لێك گرێ داوە یان بۆ زانینی بونیادی مەعریفەو بوون تەوەجوس و دڵەڕاوكێی (ئیرتیاب) هەیە، بەڵكو بە دیاریكراوی لێرەدا نوێگەری بزاوتێكی ڕەوش و مێژووی ناڕازیی بوونە لە خودی خۆی، ناڕازییە لە دامودەزگا سیاسییەكانی، ناڕازییە لە دەسكەوتە تەكنیكی و زاڵبوونە فەلەكییەكانی ناڕازییە لە زاڵبوونە مەعرفییەكانی خۆی، ئارام نییە لە بەرانبەر ئەو چەمكانەی بۆ تاكگەری بەرجەستەی كردبوونەوە، مورتاح نییە لەو مانایانەی بۆ ئازادی دایڕشتونەتەوە مورتاحیش نییە بەو بەرجەستە بوونە عەقڵییانەی دایناون هەروەها بەو چۆنایەتیەی دیموكراتیەتی لەسەر بینا كراوە، بەو شێوازانەش ڕازی نییە كە بۆ بەرجەستەكردنەوەی مافەكان دایناون، كەواتە بزاوتێكە لە سكوندا لەنگەر ناگرێت، ناحەوێتەوەو قەناعەت بە خۆی ناكات و نایەتە قەناعەتهێنانیش، ئەو بەردەوام لە دواترو پاشەوەتر دەڕوانێت و هەمیشە نوێگەری نوێبوونەوەیە.
هەندێكجاریش بەو شێوەیە لە پاشنوێگەری دەڕوانرێت كە درێژبووەوەی مۆدێرنە بێت، واتا قۆناغێكی مێژوویی پاش مۆدێرنە بێت، ئێمە لەم وڵاتەدا، نە ئەدەبیاتێك، نە تەلارسازییەك، نە فەلسەفەیەك نابینینەوە پێی بووترێت پاشنوێگەری