نووسه‌ر :رێبوار سیوەیلی

ئێمە میراتی كولتوورێكی زارەكیمان بە كۆڵەوەیەو هێشتا تایبەتمەندیی ئەو كولتوورە زارەكیە لەگەڵماندا دەژی و بەرهەم دەهێنرێتەوە. بەم مانایەش، ئێمەی بكەرانی كۆمەڵایەتی لە ئێستای كۆمەڵگای كوردستاندا، بیركردنەوە، بڕیار و كردارگەلێك جێبەجێ دەكەین، كە بەتەواوی و هەمووی بە ویستی هەنووكەیی خۆمان نین و میراتێكی كۆنەستانە (لاشعوری) لە بیركردنەوە و بڕیار و كردەوەكانماندا كاریگەریی خۆی هەیە. ئایا ئەم میراتی كولتوورە زارەكیە كە هەزاران سالأ لە داڕشتنی جیهانبینی و بیركردنەوەكانی پێشینەكانماندا ئامادەیی هەبووە، لە مەسەلەی بۆچوونیشماندا سەبارەت بە دامەزراندنی دەوڵەت و سەربەخۆیی و دابڕان لەو كۆلاجە سیاسی و جوگرافیاییەی لە دوای داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە، وڵاتی ئێمەی لە ڕووی سیاسییەوە كەوتە ژێر دەسەڵاتەوە، كاریگەریی هەیە؟ بەمانایەكی تر: ئایا ئەوە تەنیا هۆكارە دەرەكیی و ناوەكیەكانن كە دەبێت لە بیركردنەوەماندا لەسەر دەوڵەتی كوردی بیریان لێبكەینەوە، یان هۆكاری سایكۆلۆژیش لەمەدا بەشدارە كە میراتی كۆنەستێكی كوردیانەیە و هەڵگری كۆی منداڵییەكانی ئەم میللەتەیە كاتێ لە یەكەم هەوڵدان و پرۆسەی جیابوونەوەیدا لەوانیتر، تووشی ڕاچڵەكان و بەركەوتنێكی ئەوتۆ بووە، كە بۆ هەمیشە گەورەبوون و كامڵبوونی خۆی دوابخات و خەونی سەربەخۆیی بچەپێنی و جیابوونەوە بە گوناه بزانێت و نەتوانێت لەگەڵ ڕەنگدانەوەكەی خۆیدا لە ئاوێنەدا، ئاوێزان ببێت؟! من دەمەوێت لەم وتارەدا لەو بارەیەوە بیر بكەمەوە و بە ئاماژەدان بە كاریگەریی كولتووری زارەكی، لەو چەپاندنە بدوێم كە ئەم كولتوورە سەبارەت بە جیابوونەوە و ترس لە ئەویتر، لە میانەی سەدەكاندا لە كەسایەتی كوردا دروستی كردووە.
سرووشتی كولتوورە زارەكیەكان:
هیچ گومانیی تیا نییە كە ئەمێستاش ئێمە لە كۆمەڵگایەكدا دەژین كە فۆرمە كولتووریە باڵادەستەكەی، كولتووری زارەكیە. وێڕای هەبوونی ئامرازەكانی ڕاگەیاندن و تەكنەلۆژیای پەیوەندیكردن، كەچی گوتراوی زارەكی و دەماودەمی خەڵك زووتر بڵاو دەبێتەوە و زیاتریش بڕوای پێدەكرێت. هەر لەبەر ئەم هۆكارەش كە بانگەشە و پڕوپاگەندەكان لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا برەوێكی زۆریان هەیە و دەسەڵاتی باڵادەستانەیان هەیە. تەنانەت دوای ئەوەی پڕۆپاگاندەكان بەپێی سرووشتی خۆیان، تەمەنیان زوو بەسەر دەچێت، كەچی كاریگەرییەكان زۆر دەمێنێتەوە.
كولتوورە زارەكیەكان، كولتووری ئەو كۆمەڵە مرۆییانەن، كە لە ڕەوتی شارستانیانەی خۆیاندا نووسینیان نەبووە و ئەمانەش نەك هەر گرووپە مرۆییە (راوچیە) سەرەتاییەكان بوون، بەڵكو گرووپە مرۆییە كشتوكاڵیەكانی سەرەتاش دەگرێتەوە. كولتوورە زارەكیەكان كۆمەڵگایەكیان بەرهەمهێناوە، كە تیایدا فۆرمێكی ژیانی كۆگەلیی باڵادەست بووە، كە ئەم فۆرمی ژیانە ڕێگرێكی سەرەكیی بووە لەبەردەم لەدایكبوون و دروستبوونی تاك و سەربەخۆیی و كەسایەتی و شوناسدا. ئەم كولتوورە زارەكیانە بەهۆی گێرانەوەی دەماودەم و لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر و دووبارە و چەندبارەكردنەوەوە، لە نەرێتە بەكۆمەڵییە بۆماوەییەكان، «یاسای پیرۆز»یان بەرهەمهێناوە. بەمجۆرەش نەوەكانیان ناچاربوون بە دووبارەكردنەوەی ئەوەی لە پێشینەكانەوە بۆیان ماوەتەوە و وزە هێزەكییەكەی (بالقوە) خۆیان چەپاندووەو هەرگیز بواری ئەوەیان نەبووە بیكەنە كردەكی (بالفعل). بۆیە بەدئەنجامییەكی ئەمجۆرە كولتوورانە ئەوەیە كە ترس لە گۆڕان و نوێبوونەوە ئامادەییەكی بەرچاوی هەیە، بەتایبەتیش ترس لە ئەوانیتر و لە بێگانە و غەیرە.
ئەم ترس و چەپاندنە، ئەم دواخستنی وزە هێزەكیە و نەكردنی بە وزەی كردەكی، ئەم خۆ بەكۆیلەكردنە خۆبەخشانەیە، خۆسەلماندنی مرۆڤ دوا دەخات و پرۆسەی چێكردنی شوناس فڕێدەداتە دەرەوەی چالاكیەكانی و دەیخاتە پەراوێزەوە. ئەمەش ئەمجۆرە مرۆڤەو كۆمەڵگاكەی بەرەو دوو جۆر گۆشەگیریی بردووە، وەكئەوەی (بارنز و بیكر) لە كتێبەكەیاندا ڕوونیان كردۆتەوە: گۆشەگیریی جوگرافی و گۆشەگیریی كولتووری و ڕۆشنبیری، كە هەر یەكەیان كاریگەریی ڕاستەوخۆی هەبووە لە دروستكردنی زەیینیەتێكی مەند و داخراودا. مرۆڤ كە چێژی هاوسێیەتی و پێكەوەبوونی نەزانی، لەبەرامبەر بێگانەدا هەست بەترس و بێزاری دەكات . بێگانە هەمیشە هەڕەشەیەكە بەسەر ئەو نەرێت و خووە میللییانەوە كە ئێمە عادەتمان پێگرتوون، چونكە ئامادەیی (ئەو) هاوشان لەگەڵ نەرێت و خووە جیاوازیەكانی خۆی، دەبێتە هۆی لاوازكردنی عورفی نەتەوەیی و تێكدانی هاوسەنگیی كۆمەڵایەتی (ئێمە).
ئەم خەسڵەتە، واتە ترس لە بێگانە و ئەویتر، هەر تەنیا خەسڵەتی مرۆڤی سەرەتایی نییە، بەڵكو خەسڵەتی بەرەی مرۆڤە بەگشتی و هۆی سەرەكیشی دەگەڕێتەوە بۆ نەناسین و نەزانییەك كە ئێمە لە ئاست بەرامبەردا كۆمانكردۆتەوە، كە هیچ مەرج نییە ئەو بەرامبەرە بێگانە بێت و بەزمانێكی جیاواز قسان بكات.
لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا، ترس لە بێگانە دەبێتە هۆی دروستبوونی چەندین ڕێكخراوی سیاسیی ڕەگەزپەرست، كە لەسەر پرانسیپی ڕقبوونەوە لە غەیرە، ئیشدەكەن. ئەمەش خەسڵەتێكی كۆمەڵگا ئەوروپاییەكانە بەرامبەر بە پەنابەر و بێگانەكان بەگشتی. لەلای خۆشمان دەتوانین گەلێ نموونە بهێنینەوە كە ترسی «ئێمە» لە «ئەوان» ئاشكرا دەكات، بۆنموونە: بەدگومانیی دەوڵەمەندەكان لە خەڵكی هەژار، یان ڕوانینی «شارییەكان» بۆ «لادێیەكان»، یاخود نیگای «خوێندەوارەكان» لە ئاست «نەخوێندەوارەكان» و تەنانەت تێڕوانینی كورد بۆ پەنابەرە عەرەبەكان و سوونە بۆ شیعەو بە پێچەوانەشەوە. بەم پێیەش دەتوانین گەلێ بەڵگە بهێنینەوە كە ئاشكرای دەكەن لەم ڕووەوە مرۆڤی هاوچەرخ هیچی ئەوتۆ لە مرۆڤی سەرەتایی دوور نەكەوتۆتەوە.
ژیانی گرووپە مرۆییەكانی سەرەتا پڕ بووە لە كۆت و بەندی دەستوپێگری حەرامكراو، بەجۆرێ كە بێگانە نەیتوانیوە خۆی لەگەڵ ئەو كۆت و حەرامكراوانەدا بگونجێنێ و لەیاسای نەریتەكان لانەدات و ئەمەش نەبێتە هۆی تووڕەیی ئەو گرووپەی بێگانەكە خۆی لەناودا، بینیوەتەوە. وەلێ لەبیرمان نەچێت، كۆمەڵگا زارەكیەكان تەنیا لەبەر ئەوە دژی بێگانە نەبوون، چونكە «بێگانە»یە. بەڵكو لەبەر ئەوە دژی بوون چونكە بەپێی دەستوور و یاساكانی ئەمان ڕەفتاری نەكردووەو ڕەفتارگەلێكی نوێی هێناوەتە ئاراوە: (شێوەی خواردن، داربڕینەوە و خانوودروستكردن، زەوی كێڵان و جێبەجێكردنی ڕێ و ڕەسمەكان و...)
پێویستە مەسەلەی ترس لە بێگانە وەك پەرچەكرداری «گرووپی ناوخۆیی» لەئاست «گرووپی دەرەكی»دا تێبگەین، كە هاندەری سەرەكیی ئەم پەرچەكردارەش بریتییە لە «ترس لە گۆڕان». مرۆی سەر بە كولتوورە زارەكیەكان وەك پێشتر باسمانكرد حەز لە گۆڕان ناكات و بەچاوێكی بەدبینیشەوە دەڕوانێتە ئەو كەسانەی شتی نوێ دەهێننە ئاراوە و ئەو ئاسوودەییەیان لێدەشێوێنێ كە لە سایەی گرووپی ناوخۆییدا هەستی پێدەكەن .
ترس وەك سەرچاوەی نەزانیی:
ترس سەرچاوەكەی لە نەزانییەوەیە، بەڵام ئەنجامی مەترسیداریشی لێدەكەوێتەوە. چونكە ترس هەرچەندە بەلایەكیداو بەشێوەیەكی كاتی دەبێتە هۆی یەكخستنی (ئێمە) لە ئاست (ئەوانیتر)دا، بەڵام بەلایەكی تریشیدا دەبێتە هۆی بەرهەمێنانی فۆرمێكی ئەتنۆسەنتەریزم، كە لە پشت هەر جۆرە بیركردنەوەیەكی تۆتالیتارانەو فاشیستیانەو دژەمرۆیی و نادیموكراتیانەوەیە. ئەمەش لە كاتێكدا بۆ دروستكردنی شوناس و كەسایەتی و سەربەخۆیی، پێویستە هەلومەرجە دیموكراتی و مرۆڤدۆستیی و ئەویتر ویستییەكان ئامادە بن. چونكە لە غیابی ئەم هەلومەرجانەدا، پرۆسەی شوناس و بەتایبەتیش شوناسی نەتەوەیی و دروستكردنی دەوڵەت، وەك پەرچەكردارێك خۆی بەرجەست دەكات، نەك وەكو كردارێك و ڕووداوێك، كە تیایدا نەتەوە و كەسەكان، وزەی سرووشتەكی خۆیان لە هێزەكییەوە دەكەنە كردەكیی و خۆیان لەناو مێژوودا بەرجەستە دەكەن. شوناسی پەرچەكرداریانە مەترسیدارە چونكە لەسەر چەپاندنی وزەی مرۆییەوە بۆ خۆناسین بەرهەمدێت كە لە جیاتی ئەوەی ئەم وزەیە ببێتە نیشانەی خۆناسین، دەبێتە وزەی ڕقبوونەوە لە ئەوانیتر.
مەبەستم لە «ئەتنۆسەنتەریزم» ئەو تێڕوانینەیە كە وا دەكات، ئەندامی هەر كۆمەڵگایەك خۆیان وەك چەق و خولگەی گشت مرۆڤایەتی ببینن و هەموو جۆرە ئاسوودەیی و ئیمتیازێك بە مافی تەنها خۆیان بزانن. ئەتنۆسەنتەریزم بە مانای خۆبەسەنتەر و خولگەكردنی نەتەوەیی دێت، كە تیایدا پەیڕەوكارانی ئەم بیركردنەوەیە لەدەوری كولتووری نەتەوەیی خۆیان خولدەخۆن و لە زەین و بیركردنەوەی خۆیاندا وەك كولتوورێكی باڵاتر لەچاو كولتوورەكانیتردا تەماشای كولتووری خۆیان دەكەن.
ئەتنۆ سەنتەریستەكان ئەوانەن كە لەبەرامبەر كولتووری گەلانیتردا، كولتووری نەتەوە و گەلی خۆیان دەكەنە پێوەر بۆهەڵسەنگاندن و حوكمدان لەبارەیانەوە و جیاوازیی كولتووری ئەوانیتر لەگەلأ ئەوەكەی خۆیاندا بە عەیبە و كەمایەسی بۆ ئەوانیتر دەژمێرن ، بەپێی ئەم تێڕوانینە هەر تاكەكەسێك یان كۆمەڵە كەسانێ، كە سەر بە «گرووپی خۆمان» نەبن، ئەوە سەر بەگرووپی «بێگانە»ن و شایانی هەموو كەم و كوڕی و ئازاردان و تەنانەت مەرگێكیشن. ئەوەندە بەسە مرۆڤ سەر بە «گرووپی ئێمە» نەبێت، تا وەك بێگانە و دوژمن لەقەڵەم بدرێت. ئەم تێڕوانینە بە درێژایی مێژوو لە گەشەكردندا بووە و لە زۆربەی گوفتار و هەڵوێستی میللەتانیشدا بەرامبەر یەكتر ڕەنگیداوەتەوە. بۆ نموونە: پەندێكی یابانی دەڵێ: (لەنێوان گوڵەكاندا گوڵی گێلاس، لەنێوان مرۆڤەكانیشدا سامۆرایی). پەندێكی سكۆتلەندی: (ئینگلیزەكان دەشیڕێنن و ئیرلەندیەكان دەخەون، وەلێ سكۆتلەندیەكان عەودالأ و تێدەكۆشن). عەرەبیش گوتویانە: (جیاوازی نێوان عەرەب و عەجەم جیاوازی نێوان خورما و دەنكەكەیەتی) . وەك دەبینین لە هەر یەكێك لەم پەندانەدا لەخۆڕازیبوونێكی زۆر بۆتە هۆی شكاندنەوەی بەرامبەر و وێنەیەك بۆ بەرامبەر (اڵاخر) داتاشراوە، كە دەیخاتە ڕیزی دوژمنێك یاخود بێگانەیەكەوە.
بەكورتی دەتوانین بڵێین لەهەموو وێناكردنێكی بەرامبەردا، ڕێژەیەكی زۆریش لە خۆپەسەندیی و گاڵەتەكردن بە بەرامبەر، ئامادەیە. ئەمەش نەك لە پێناوی ئاشكرابوونی ڕاستەقینەی بەرامبەردا، بەڵكو بۆ پۆلێنكردنی ئەو لەسەر بنەمای نەزانییەكی كوشندەوە. بەعسییەكان لە ڕوانگەی خۆیانەوە بەرامبەر بە میللەتانی دیكە، بەتایبەتی كوردەكان، خزمەتێكی زۆریان بە وێناكردنێكی خراپی ئەو میللەتە كردووە و هەوڵێكی زۆریانداوە بۆ شێواندنی كولتوور و كەسایەتییەكەی، بەجۆرێ كە توانیان ئەو شێواندنە سەرەتاییانە بكەنە بنەمایەك بۆ جێبەجێكردنی كردەوەو پرۆسەكانی وەك بەعەرەبكردن و كیمیایی بارانكردن و ئەنفالكردن. بۆیە دەتوانین بڵێین: ئەتنۆسەنتەریزم تا ئەوكاتەی ترسیی نەزانانەی ئەتنۆسەكان و میللەتانە بەرامبەر بەیەكتر، ڕەنگدانەوەكەی زیاتر لە نوكتە و پەند و دەربڕینە زمانییەكاندا دەردەكەوێ، بەڵام ئەوكاتەی دەبێتە بەرنامەیەكی سیاسیانەی ئایدیۆلۆژی، تاوانی گەورەی وەك جینۆسایدكردنی لێدەكەوێتەوە .
سەرچاوەی ترسی كوردیانە:
لەم ڕوانگەیەوە، پێویستە ترسەكانی كورد لە هەمبەر دواخستنی ویستە سرووشتیەكەی بۆ قسەكردنی ڕاشكاوانە و هەوڵدان بۆ دروستكردنی دەوڵەت وەك كاكڵەی بەرجەستەبوونی شوناس لەم ساتەوەختەدا، بگێڕینەوە بۆ ئەو پێشینە مێژووییەی لە منداڵییەكانی ئەم نەتەوەیەوەو لە هەناوی كولتوورە زارەكییەكەیەوە، بە میرات بۆی ماوەتەوە.
ئەم پێشینەو میراتە ویستی كوردیان بۆ بوونە خۆی، بۆ سەربەخۆیی و دروستكردنی شوناس، لە ڕێگەی چەپاندنەوە، دوا خستووەو ئەمەش بۆتە هۆی دروستبوونی كۆنەستێك بۆی، كە هەمیشە ترسی جیابوونەوەی بیر دەخاتەوە. جیابوونەوە بە گوناه دەزانێت و بەردەوامیش لە تێڕوانینێكی پەرچەكرداریانەوە لە هەوڵی چێكردنی شوناسی خۆیدا بووە و پرۆسەی شوناسیی نەتەوەیی وەك ڕووداوێك و كردارێكی سرووشتی بۆ بەرهەمهێنهێنانی خۆی، وەرنەگرتووە، هێندەی ئەوەی بۆ بەرپەرچدانەوەی فڕێدانەكانی ئەویتر لە ئاست خۆیدا، كاری بۆ كردووە. لێرەوە ئێمە لەبەردەم میللەتێكداین، كە لەمنداڵییەكانی خۆیەوە، بەخۆی نامۆكراوەو لە باوەشی دایكی خۆیدا فڕێدراوەتە دەرەوە و كراوەتە بێگانە.
بێگانەبوون لەم ڕوانگەیەوە، خەسڵەتێكی دەروونیە و ترس لە بێگانەكان و لە ئەوانیتر، وەبیرخەرەوەی ئەم خەسڵەتە دەروونیەی خۆمانە، كە بێگانەیی خۆمانمان بیر دەخاتەوە و لەكاتی خۆیدا نەماتوانیوە خۆمانی لێ ڕزگار بكەین و لەخۆمانی تووڕهەڵدەینە دەرەوە. ئێمە پێویستە خۆمان لەم بێگانەیەی دەروونمان ڕزگار بكەین بۆ ئەوەی سنووری خۆمان و ئەوانیتر جیا بكەینەوە. چونكە هەتا ئەو سنوورانە جیا نەكەینەوە، ویستی ئێمە بۆ بوونە خود دەچەپێنرێ و ناتوانین خۆمان بین و ناشتوانین لەگەلأ ئەویتردا بچینە پێوەندییەكی سرووشتی و كردارەكیی دوولایەنەوە.
ئێمە ناتوانین ڕزگار و ئازاد بین، ئەگەر ئەو هەستی بێگانەییە لە خۆماندا بنەبڕ نەكەین، چونكە ئەو هەستە هەمیشە ترسەكانمان لە ئەوانیتر زیندوو دەكاتەوەو ناچارمان دەكات پەنابەرینەوە بۆ پەرچەكردار نەك بۆ كردار و خۆسەلماندن و خۆ دروستكردن لە ئاستیاندا. پێدەچێت ئەم ترسە بنەماییەی كوردیش بێت لە خۆجیاكردنەوە، كە هەمیشە وەك ڕێگرێكی دەروونی و ناخەكی دێتەوە بەردەممان، تەنانەت لە قسەكردنیش لەسەر مانا پۆزەتیڤەكانی سەربەخۆبوون و دامەزراندنی دەوڵەت، بەبێ پەنابردن بۆ فۆرمەكانی ئەتنۆسەنتریزم و ڕقبوونەوە لە ئەوانیتر. وزەی نەتەوەیی ئێمە لە پرۆسەی بەرگریی و مانەوەدا بایی مەحروومیەكانمان لە ژیانێكی بەختەوەرانە، بەفیڕۆ چووە.
بەردەوام بوون لەسەر بەفیڕۆدان، مەترسیی گەورەی لێدەكەوێتەوە، كە گرنگترینیان بریتیە لە مانەوەمان لە دواكەوتوویی و نەزانییدا، كە سەرچاوەی توندوتیژی و توندڕەوییە. داهاتوو دەخوازێ وزەی نەتەوەییمان بۆ خۆدروستكردن و بوونە خود تەرخان بكرێت، نەك بۆ بەرپەرچدانەوەو شەڕی لابەلایی لەگەلأ ئەوانەدا كە تەنیا ترس لە بوونە خود و جیابوونەوەمان لەلا زیندوو دەكەنەوە. پێویستە ئێمە ئەم دەرەفەتە مێژووییە بقۆزینەوە بۆ ئەوەی خۆمان لە هەر ترس و چەپاندنێك و بوونە قوربانیەك ڕزگار بكەین و بەهۆی دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگاكەمان و چەسپاندنی بنەما مەدەنیەكان و ئازادییەكانی تاكەكەس، سەندنەوەی دەسەڵات لە حیزب و كەسەكان و بەخشینەوەی بە یاساو گێڕانەوەی عەدالەت بۆ كۆمەڵگاكەمان، بنەماكانی بەخۆنامۆبوون لە ناخی كوردیانەماندا ڕیشەكێش بكەین. ئەو كاتە متمانە بۆ تاكەكان دەگەڕێتەوە و بوونی كوردیانەمان لە بوون وەك بێگانەیەك، دەبێتە بوون وەك خاوەن ماڵێك لە نیشتیمانی خۆیدا.
ئەمەیە ئەو هەلە مێژووییەی كە بانگهێشتی گوتاری سیاسی دەكات، تا بیقۆزێتەوە و بەبێ ترس بڵێت: ئێمە جیاوازین، چونكە هەر ئەم جیاوازیانەبوون وایانكردووە بەدرێژایی مێژوو، ببینە قوربانیی و كۆیلە و بێگانە. ئەم جیاوازییەی ئێمەیە كە دەبێتە بنەمای ناسینی تەندروستانەی ئەویتر و بەستنی پەیوەندیی مرۆییانە لەگەڵیدا بەبێ ئەوەی پێویستیمان بەوە هەبێت یەكتریی بكەینە قوربانیی و خوێن لە پێناوی شتێكدا بڕێژین، كە لەبنەمادا پێكەوە مۆنتاژ و كۆلاژ ناكرێت. لێرەوە، گرنگە بە ئەوانیتر بڵێین بوونی شوناس و دەوڵەتێكی سەربەخۆی كورد لە ئاشتەواییدا، بۆ ئەوانیتر گرنگتر و بەسوودترە، وەك لە نەتەوەیەكی تۆراو، كە لەهەر ساتێكدا ڕقی لێتانەو بۆی هەیە بتەقێتەوە بە ڕووتاندا.
سەرچاوە:
1- بارنز و بكر: تاريخ انديشة اجتماعى. از جامعة ابتدايى تا جامعة جديد. جلد 1، ترجمة و اقتباس: جواد يوسفيان و على اصغر مجيدى، تهران (1384) 2005، ل: 26
2- بارنز و بكر: تاريخ انديشة اجتماعى. از جامعة ابتدايى تا جامعة جديد. جلد 1، ترجمة و اقتباس: جواد يوسفيان و على اصغر مجيدى، تهران (1384) 2005، ل: 27-28
3- (عضدانلو، ل: 486).
4- (بارنز و بكر، 1، ل: 33)
5- (سيوەيلى: 2003، ل: 69).