Hukmirranî le sedeyi bîst û yekemda lêktêgeyşitin le pênawî beşdarîyi siyasîyi hawullatiyanda

tomas frîdman rojinamenûsî benawbangî cîhanî le ktêbekeyda be nawnîşanî «supas bo dwakewtint – Thanik yow for being late», sebaret be astengekanî ḧukmirranî le sedeyi bîst û yekem, cext lewe dekatewe «katêk karesat le sîstmî dîmukratî drust debêt, ke mîdiya netwanêt zaniyarîyi rast bo hawullatiyan bigwazêtewe û prdêkî lêktêgeyşitin le nêwan ḧkumet û hawullatî drust bikat, lemeş ziyatir eger ew lêktêgeyşitineyi nêwan hawullatî û ḧkumet bûnî nebû, ewa hawullatiyan leser sinduqî dengdan nazanin kam «bijare» hellbijêrin û deng be çi berinameyek biden». bo eweşî ew jîngeye drust bêt ke mîdiya rollî prdî lêktêgeyşitinî nêwan ḧkumet û hawullatî bibînêt, ewa dellêt: «hendêk kes ke dêne bwarî rojinamegerî bew amance dên ke «hewallî bepele» bigwaznewe, hendêkî dîke bew amance dêne em bware bo eweyi «lêkollîneweyi rojinamewanî» encam biden, beşêkîş wek rojinamenûsî rexinegrî tund dêne em bware, bellam min ( frîdman) bew amance hatme naw bwarî rojinamegerî bo eweyi bibme «wergêrr» û «înglîzî bikem be înglîzî», amancm lem karem eweye hawullatî başitir le rûdawekanî roj tê bigen û beşdar bin le arastekrdinî rewtî rûdawekan û, eweyi êsta buwete kêşeyi serekî bo sîstmî dîmukratî eweye ke mîdiya natwanêt be başî erkekeyi xoyi cêbecê bikat».

ewca eger leser boçûnekanî «frîdman» ew prsiyare burûjênîn û bprsîn: aya ew hokarane çîn ke wayi krduwe mîdiyakar, yan rojinamenûs netwanêt ew rolle giringeyi heyetî wek pêşan «sedeyi bîstem» cêbecêyi bikat? le wellamî em prsiyareda «frîdman» zor raşkawane dest dexate ser brînekan û cext leser ewe dekatewe ke «pêşkewtinî tekinelojiya taybetmendî û nasinameyi mîdiyakar, yan rojinamenûsî gorriywe û, her takêk le komellge keresteyi rojinamenûsêkî nerîtî leber deste û zor be asanî detwanêt laperreyi taybetîyi xoyi le soşiyal mîdiya hebêt, yan «wîbsayt»î taybetîyi xoyi hebêt û herçî biyewêt û bixwazêt be bê reçawkrdinî hîç «pêwer û îtîkêk» billawî dekatewe, lemeş ziyatir pêşkewtinî tekinelojiya buwete hokarêk ke netwanîn bîrbikeyinewe, her boye katêk kompiyoterekem dekujênmewe û çawerrêyi miywanekanm dekem, bo eweyi dîdarî rojinamewanîyan legell encam bidem, legell kujandineweyi kompiyoterekem bîrkrdinewem dest pê dekat, her boye zor car ke miywanekanm le katî xoyan dwa dekewn, leber her hoyek bêt, pêş eweyi ewan dawayi lêburdinm lê biken, min pêyan dellêm: «supas bo dwakewtint».

layenêkî dîke ke mîdiya natwanêt wek pêwîst rollî xoyi le proseyi siyasîyi «sîstmî dîmukratî» eda bikat, degerrêtewe bo eweyi ke le serdemî pêşkewtinî tekinelojiyada kompaniyakanî mîdiya nek her natwanin bew dahateyi destiyan dekewêt, xoyan berrêweberin û qazancîş biken, bellku zererîş deken, em ḧallete mîdiyayi xistuwete dûrrêyanêkewe: yan eweye debêt bîr lewe bikatewe kompaniyakeyi dabixat, yan debêt pena bo ewe berêt ke «zaniyarî bigorrêt bo şmek» û muşiterîyi bo peyda bikat û bem rêgeye berdewamî bo karî kompaniyakeyi dabîn bikat, em ḧalleteş ke kompaniyakanî mîdiya le pênawî maneweyi xoyan penayi bo deben, gurizêkî gurçkbirr le beşdarîyi hawullatiyan le prose siyasîyekeda dedat û, hawullatî lebrî eweyi be «zaniyarîyi rast» beşdar bêt lenaw proseke û rollî xoyi bigêrêt, ewa mîdiya teniya «feyk niyuzî wek şmek» pê defroşêt û, bemeş roll û beşdarîyi hawullatî lenaw prose siyasîyeke bûnî namênêt, leser metirsîyi em ḧalleteş feylesûfî gewreyi ellmanî «yorgan habrmas» ke xawenî her dû tiyorî «dîmukratî rawêjkarî û fezayi gşitî»ye, cext leser ewe dekatewe «geyşitinî zaniyarîyi rast be hawullatî fakterî serekîye bo beşdarîyi hawullatiyan le proseyi siyasîyi «sîstmî dîmukratî»da û katêk em zaniyarîye pêwîstane debine «feyk niyuz û şmek» û be hawullatiyan defroşrên, ewa koyi sîstme dîmukratîyeke dekewête metirsîyewe, her boye çon katêk zstanêk «zor sard» debêt û ḧkumetî ellmaniya dête ser xet û hawkarîyi hawullatiyan dekat bo eweyi sûtemenîyan be asanî dest bikewêt û ew zstane sarde têperrênin, ewa bo eweyi sîstme dîmukratîyeke le metirsîyi feyk niyuz bparêzêt, ewa debêt be heman şêwe ḧkumetî ellmaniya serçaweyek drust bikat bo eweyi zaniyarîyi rast bigate destî hawullatiyan û sîstme dîmukratîyeke bparêzêt.»

hellwestekrdinman leser boçûnekanî «frîdman wek rojinamenûs» û «habrmas wek bîrmend û feylesûf» bo eweye ke billêyin: grftî serekî ke bo ḧukmirranîyi sedeyi bîst û yekem drust buwe, eweye ke pêşkewtinî tekinelojiya rollî mîdiyayi be astêk gorriywe ke natwanêt wek sedeyi bîstem rollî «desellatî çwarem» bigêrrêt, bêguman desellatî çwaremîş bew manayi ke natwanêt legell sê desellatekeyi dîke (ḧkumet û perleman û dadwerî) hemaheng bêt û, ballanisêk lenaw prose siyasîyeke drust bikat û, nebûnî em ballaniseş ew hemangîyeyi nehêşituwe ke lêktêgeyşitinî pêwîst le nêwan her sê desellateke û mîdiya wek pêwîst bûnî hebêt û, bo gêrraneweyi em ballanise û zemînerrexisandin bo geyandinî zaniyarîyi rast be hawullatî, ewa debêt ḧkumet xoyi bête serxet û destpêşxer bêt û mîkanîzimî taze bo hemahengî legell mîdiya bidozêtewe, bo eweyi ballaniseke rast bikatewe û sîstme siyasîyeke bparêzêt.

lem çwarçêweyeda, kobûneweyi hefteyi rabrduwî msirur barizanî serokî ḧkumetî herêmî kurdistan legell mîdiyakaranî kurdistan, bew amance bû ke lêktêgeyşitinî tewaw le nêwan ḧkumet û mîdiya drust bikrêtewe û hemû hoyekanî rageyandin «bînraw, bîstiraw, nûsiraw + onlayin û suşiyal mîdiya» zaniyarîyi rast bigeyênine hawullatiyan bo eweyi beşdarîyi hawullatiyan le proseyi siyasîyi wllatda le astêkî berizda bêt.

drustkrdinî şefafîyet

le nêwan damezirawekanî ḧkumet û mîdiyada

heta sallî 2005îş serkewtinî proseyi «bunyadinanî dewllet û bunyadinanî netewe» le rwangeyi dewlletanî rojawawe bo dewlletanî tazepêgeyşitû brîtî bû lew reçeteyeyi ke le dermanxaneyi «sîstmî lîbirrall dîmukratî»yewe boyan denûsira û leser dewlletanî taze pêgeyşitûş feriz bû ke ew reçeteye bikene nexşeyi rêgeyi serkewtinî proseyi «bunyadinanî dewllet û bunyadinanî netewe», bellam le dwayi em berwarewe wrde wrde kêşeyi sext û bê çareser le sîstmî lîbirrall dîmukratîyi rojawa serîhellda tageyşite eweyi le 2008 tengjeyekî gewreyi darayî û hellawsanêkî gewreyi abûrîyi cîhanî lê bikewêtewe û, bo yekemîn carîş le mêjuwî hawçerxî emirîka xopîşanderan borseyi «ull stirît» dagîr biken, em rûdaweş ta radideyekî zor buwe seretayi mêjûyekî nwê bo komellgeyi lîbirrall dîmukratî û tenanet bîrmendêkî wek franisîs fokoyama ke dwayi rûxanî diywarî berlîn le sallî 1989 ktêbe benawbangekeyi be nawî «kotayî mêjû û dwayîn mirov» nûsî, le sallî 2009 naçar bû twêjîneweyek be nawnîşanî «ayinde mêjû» binûsêt û, manayi em dû nûsîne ciyawazeşî eweye, eger rûxanî diywarî berlîn serkewtinêkî mîjuwîyi û bê hawta bêt bo sîstmî «lîbirrall dîmukratî» û em serkewtineş ew mujdeyeyi pê bêt ke em sîstme siyasîye (lîbirrall dîmukratî) başitirîn û dwayîn sîstme bo geyşitin be azadî û xoşguzeranî, ewa katêk em sîstme (lîbirrall dîmukratî)‌ xoyi kêşeyi tê dekewêt û berew kotayî derrwat, debêt ew prsiyare bikrêt: «ayindeyi mêjû berew kwê deçêt?»

bêguman tengjekanî sallanî dwayi 2008 û heta êstaş zor be raşkawî wellamî ew prsiyareyi dawetewe, beweyi hîç kesêk heta êsta natwanêt mezndeyi ewe bikat cêgreweyi sîstmî lîbirrall dîmukratî çî debêt û mêjû le ayinde berew kwê hengaw helldegrêt.

em werçerxane nerênîyeyi le proseyi siyasîyi sîstmî «lîbirrall dîmukratî» hatuwete arawe geyşituwete ḧalletî bêwmêdbûn «hopelessiness» û carrdanî ew peyameye ke sîstmî «lîbirrall dîmukratîyi globallî» şkstî hênawe û em şksteş qûlltir debêtewe eger ḧkumetekan serlenwê leser astî neteweyî û nîşitmanî pênaseyi «lîbirrall dîmukratî» nekenewe û, raşkawanetir eger bo çareserî kêşekanî naw sîstme siyasîyeke, serokî ḧkumet, yan dewlletmedar le çwarçêweyekî «neteweyî û nîşitmanî» bîr nekatewe û çareserî lokallî bo kêşe lokallîyekan bidozêtewe.

ewca lêrewe, eger le çwarçêweyi ew tengje cîhanîyeyi rûberruwî sîstmî «lîbirrall dîmukratî» buwetewe‌, hellsengandinêk bo edayi kabîneyi noyemî ḧkumetî herêmî kurdistan bikeyin, beweyi çon mamelle legell kêşe û grftekanî naw sîstmeke dekat û, çon hewllekanî xoyi dexate gerr bo dozîneweyi mîkanîzimî guncaw bo çareserkrdinî kêşekan û rûberrûbûneweyi teḧedidîyekan, ewa degeyine ew derencameyi ke şexisî serok wezîran «msirur barizanî» wek dewlletmedarêkî modêrin le bazneyi «neteweyî û nîşitmanî»yewe koyi proseyi ḧukmirranî pênase krduwetewe û her bew şêweyeş bîr le çareserkrdinî kêşekan û rûberrûbûneweyi teḧedidîyekan dekatewe û, em bazne neteweyî û nîşitmanîyeş le bîrkrdineweyi serok wezîranî kurdistan leser sê stûnî ptew rawestawn ke brîtîn le:

1- ragirtinî gendellî «stop corruption» le şwênî xoyda û serwerbûnî yasa bo lêprsînewe le gendellkaran.

2- gêrraneweyi mtmane û prrkrdineweyi boşayî nêwan ḧkumet û hawullatî.

3- drustkrdinî şefafîyet le nêwan koyi damezirawekanî ḧkumet û dezgakanî rageyandin.

sebaret be xallî yekem û duwem «rragirtinî gendellî û gêrraneweyi mtmane û prrkrdineweyi boşayî nêwan ḧkumet û hawullatî», kabîneyi noyem le maweyi nzîkeyi sê sallî ḧukmirranîyekeyda, hengawî zor başî bo hellgrtuwe û, her em hengawaneş wayi krduwe ke serok wezîranî herêmî kurdistan zor bwêrane billêt: «her kesêk be bellge dezanêt gendellî heye ba bellgekanî bidate dadga û bepêyi yasa mamelle legell gendellkaran bikrêt, sebaret be peywendîyi nêwan hawullatî û ḧkumetîş, bêguman serok wezîranî kurdistan fermanî be hemû wezîr û karibedestanî ḧkumet krduwe ke debêt hemûkat le astî daxwazîyekanî hawullatiyan bin û, hawullatî mafî xoyetî le katî pêwîst rastewxo be wezîr, yan parêzgar, yan her berrêweberêk bigat, ke karekeyi layetî û debêt layenî berprsiyar be singfrawanîyewe wellamî hawullatî bidatewe û karekeyi bepêyi yasa bo cêbecê bikat.

sebaret be xallî sêyemîş «drustkrdinî şefafîyet le nêwan koyi damezirawekanî ḧkumet û dezgakanî rageyandin» û kobûneweyi hefteyi rabrduwî serok wezîran legell jmareyekî berçawî mîdiyakaranî kurdistan, legell eweyi eme yekem car nîye lem kabîneyeda serok wezîran legell mîdiyakaran ko bibêtewe û pêşitirîş çend carêk legelliyan kobuwetewe, bellam ciyawazîyi kobûneweyi emcareyi serok wezîran legell mîdiyakaran ewe bû, dwayi eweyi gftugoyekî raşkawane legell mîdiyakaran kra, tewawî kobûneweke leser şaşeyi telefziyonekanewe pexş kra, emeş pîşandanî ewperrî birrwabûnî serok wezîran û kabîneyi noyeme be prsî «şefafîyet» lekarubarî ḧukmirranî kurdistanda, lemeş ziyatir nawerokî kobûneweyi serok wezîran û mîdiyakaran, buwe beşêk le berinameyi kobûneweyi encumenî wezîran le 22î ḧuzeyranî 2022 û le kobûneweyi encumenî wezîranîşda carêkî dîke serok wezîran cextî leser ewe krdewe ke debêt sercem wezaretekan hemû zaniyarî û rastîyekan bidene dezgakanî rageyandin û xellkî kurdistan wek xoyi le karubarekanî ḧkumetî herêmî kurdistan agadar bêt.

em hengaweyi msirur barizanî serokî ḧkumetî herêmî kurdistan be kobûneweyi legell mîdiyakaran û paşanîş pexşkrdinî tewawî kobûneweke bo rayi gşitî, pêwîstî be hellwestekrdinî cdidî heye û, pêwîstî beweye ew rehendane bixwêyininewe ke serok wezîran bo encamdanî em kobûneweye leber çawî grtûn û pêşitir zor lojîkane bîrî lê krduwetewe û lêreda beçend xallêk amajeyan pê dekeyin:

msirur barizanî legell destpêkî kabîneyi noyemî ḧkumetî herêmî kurdistan raygeyand «xom û wezîrekanîş xizimetkarî gelî kurdistanîn», ewca legell eweyi em bîrkrdineweyi msirur barizanî, serçawekeyi fîkrî mstefa barizanî-ye ke gutûyetî: «çend mezne mirov xizimetkarî mîlletî xoyi bêt», bellam hênaneweyi em fîkre lelayen serok wezîran û praktîzekrdinî le waqî'î ḧukmirranîyi kurdistanda, proseyi ḧukmirranî carêkî dîke lenaw bîrkrdineweyekî neteweyî û nîşitmanî pênase krdewe, ke ewîş fîkrî mstefa barizanî-ye û berprs dekate xizimetkar û xizimetkarî dllsozîş nabêt hîç rastîyek le serdarekeyi bşarêtewe, ke ewîş gelî kurdistane û, emeşî lemaweyi sê sallî rabrdû cêbecê krduwe.

stûnêkî dîkeyi bîrkrdineweyi msirur barizanî bo ḧukmirranîyekî «ptew û baş» le kurdistanda, grê drawetewe be mtmaneyi hawullatî be ḧkumetî xoyi û nehêşitinî boşayî le nêwan ḧkumet û hawullatîda û, em stûne giringeş ke dîsan hellêncrawî fîkrî mstefa barizanî-ye, cextkrdineweye leser eweyi eger cêgeyi mtmaneyi gelekeyi xot bêt, ewa hîç dujminêk natwanêt berambert rabwestê, le kabîneyi noyemda em arasteye wek xoyi cêbecê krawe, her boye legell eweyi destpêkî kabîneyi noyem hawkat bû legell hatinî petayi korona û bêbeşkrdinî herêmî kurdistan le hemû dahatêkî ḧkumetî fîdrrallî û tenanet bêbeşkrdinî herêm lew yasayeyi perlemanî 'êraq «qerizkrdin bo dabînikrdinî mûçeyi fermanberan», bellam leber eweyi serok wezîran hemû rastîyekanî bo gelekeyi aşkra krdbû û hîç boşayiyek le nêwan xellk û ḧkumet bûnî nebû, twanra be pşitiywanîyi xwa û îradeyi gelî kurdistan ew qeyrane gewreyane têperrêndrên û ḧkumetîş pena bo hîç qerizkrdinêk nebat.

kêşeyekî giringî dîkeyi proseyi ḧukmirranîyi «lîbirrall dîmukratî» leser astî cîhan, têkçûnî hawsengîye le nêwan mîdiya wek «desellatî çwarem» legell sê desellatekeyi dîkeyi ḧukmirranî «ḧkumet, perleman, dadwerî», bêguman berdewambûnî em nahawsengîye, derhawîşiteyi zor xirapî lê dekewêtewe, ke ewîş serhelldanî «ḧzb û serkrdeyi popolîstî»ye, ke hereşe le koyi proseyi ḧukmirranî « neteweyî û nîşitmanî» dekat û, ew serok ḧkumet û dewlletmedaraneş kemin ke bitwanin lenaw em nahawsengîye, mîkanîzimêk bo drustkrdineweyi hawsengî bidoznewe. lêrewe msirur barizanî zor be qûllî lenaw em tengjeyeyi ḧukmirranî leser astî glloballî û lokallî bîrî krduwetewe û, geyşituwete ew qena'eteyi ke debêt le nêwan desellatekanî ḧukmirranî û hoyekanî mîdiya «fezayekî gşitî» drust bikrêt, em feza gşitîye le bîrkrdineweyi serok wezîranda komellêk binemayi heye ke here giringekeyan «rrastgoyî û raşkawîye» bo eweyi lêktêgeyşitin le nêwan mîdiya û ḧkumet bête arawe. em lêktêgeyşitineyi nêwan mîdiya û ḧkumet, bwar bo ewe nahêllêtewe «feyk niyuz û çewaşekarî» cêgeyi «zaniyarîyi drust» bigirêtewe û, hawullatî nezanêt ḧkumetî xoyi çon karekanî ḧukmirranî berrêwe debat, emeş zemîneyekî lebar drust dekat bo eweyi hawullatiyan beşdarîyekî karayan le naw proseyi ḧukmirranî hebêt û, ew metirsîyane birrewêninewe ke êsta koyi psporranî zanistî siyaset leser tengjeyi ḧukmirranî pêşbînî deken.